مطلب پیش رو توسط پژوهشگر محترم سبزواری، آقای حمید معماری به تحریریه اسرارنامه ارسال شده است که پیش ازاین نیز مطالب متعددی از این نویسنده در حوزه بناهای تاریخی و معماری سنتی کهن شهر سبزوار، در اسرارنامه انتشار یافته است.

این پژوهشگر، معتقد است یخدان های جنوب شهر سبزوار به واسطه سه گانه بودن و نیز داشتن شکل هرمی، به نوعی اهرام های ثلاثه ای برای شهر محسوب می شوند، که اگر به درستی مورد رسیدگی قرار گیرند، می توانند مانند میبد یزد به اماکن جذب گردشگر درمسیر جاده آسیایی تهران - مشهد تبدیل شوند:

اهرام ثلاثه سبزوار (قابل توجه فرماندارو شهردار و شورای شهر و میراث فرهنگی سبزوار)
 

چرا سبزوار از بودجه یک ملیارد تومانی گردشگری محروم شده است؟
آیا این نشان از نبود منابع گردشگری در این شهر است؟
یا به دلیل عدم آگاهی و شناخت و معرفی و عدم تلاش و پیگیری جدی مسئولان مربوطه در سهم درآمدزایی و اشتغال گردشگری است؟
مادر سبزوار منابع مهمی از گردشگری داشته که شاید برای مسئولان هم ناشناخته مانده است. اهرام ثلاثه سبزوار که گنجینه ای است مهم و در بهترین مسیر واقع گردیده است روزبروز در حال تخریب است و بیم آن می رود که کاملا از بین رود. این در حالی است که دیگر شهرها(مانند میبد و ابرکوه یزد) از همین آثار که به مراتب دارای ارزش و موقعیت کمتری از یخدانهای سبزوار می باشد سالها استفاده برده و گردشگر داخلی و خارجی جذب می کنند.

از دیگر منابع مهم گردشگری سبزوار خانه های سنتی و بومی آن می باشد که هرچند بعلت بی توجهی مسئولین بیش از 90 درصد آن از بین رفته است ولی همان باقیمانده هم بسیار ارزشمند و قابل ارائه و قابل رقابت با دیگر شهرها می باشد. در این میان جای کتابی که به معرفی شهر سبزوار بپردازد خالی است و چنانچه این کتاب نوشته و منتشر گردد سهم مهمی در معرفی این شهر تاریخی و کهن خواهد داشت. اینجانب با بضاعت اندک علمی و مالی خود همانند کتاب (معماری و معماران سبزوار)بدون حمایت مسئولین در حال تهیه این مهم می باشم چرا که بدون منبع منسجم و مستند از تاریخ سبزوار هر عملی بدون نتیجه ویا ناقص در این راستا خواهد بود.
اکنون به معرفی این بناها می پردازیم.

یخچالها یا یخدانهای سبزوار:
      بیش از 23 یخچال کوچک و بزرگ که ازاین تعداد 5 یخچال درجنوب شرقی شهر و16 یخچال درجنوب غربی وتعداد2یخچال درمحله کوشک درشمال غربی شهرکه مخصوص اهالی همین محل بوده وجود داشته است . اکنون تعداد4یخچال در جنوب شهردرکنارکمر بندی موجود می باشد که ثبت میراث فرهنگی شده است.
ازیخدانهای شمال شهر برای ساکنین شمالی وازیخدانهای جنوب برای ساکنین جنوب شهر استفاده می شد. یخدانهای شمال سالها قبل تخریب شده واثری ازآنها باقی نمانده است. این نوع از سازه مقاومترین شکل بنا در برابر زلزله می باشد که معماران هوشمندانه آنرا برگزیده اند.

دورنمای اهرام ثلاثه (یخچالهای سبزوار) از گلدسته مسجد جامع

       یخدانها گونه‌ای ساختمان است که در معماری قدیم ایران برای تولید و نگهداری یخ ساخته می‌شد. معمولاً هر یخچال ‌ دارای یک استخر و یک دیوار بلند (حصاریادیوارهای سایه انداز) و یک مخزن گنبددار بود. حصار طوری ساخته می‌شد که تمام روز سایه آن بر استخر می‌افتاد و از گرم شدن آب استخر جلوگیری می‌کرد. یخی را که در زمستان در استخر یخچال درست می‌شد می‌شکستند و در خزانه انبار می‌کردند و در فصل گرما آن را بمرور مصرف می‌کردند.

      تهیه یخ ازوظایف حاکم یا شهرداری (بلدیه) بود ویخدانها بدین منظورساخته می شدند. قبل از ساخت یخدانها در طول زمستان عده ای از طرف حاکم شهر به کوههای نزدیک شهرهمچون ششتمد وطبس رفته و در چاله ها وشیارها وگودالهای موجود برف ریخته وآنرا می کوبیدند ودر اخرفصل زمستان یا اوایل بهار روی آنرا باکاه وسپس خاک می پوشاندند تادر فصل تابستان وگرمای زیاد آن از این برف ویخ ذخیره شده استفاده کنند.
      

یخدانهای سبزوار و تک یخدان میبد یزد
کدامیک زیباتراست.
این در حالی است که میبد سالها از این تک یخدان بعنوان یکی از جاذبه های گردشگری بهره می برد.
    
    

البته بعداز مدتی درمجاور شهر یخدانهایی ساختند ویخ مورد نیاز تابستان را در این یخدانها ذخیره می کردند .
آب یخدانها ازقنات مجاور تامین می شد ودرحوضچه های کم عمق ویک کانال عمیق نگهداری می شد . دراطراف چاله ها دیوارهای سایه اندازی ساخته بودند که ازطلوع تاغروب خورشید برآب سایه می انداخت وازذوب شدن یخها درطول روزجلوگیری می کرد .میریخ یاهمان کارگران یخدان شبانه آب برروی یخها می ریخت تاضخامت آن بیشتر شود .سپس درکانال یخ قرارمی دادند وپس ازقطورشدن با سرازیرکردن آن به سمت چاله یخ آنرا انباشت می کردند . چاله یخ دارای چاهی زهکش بود تانم ورطوبت چاله را بگیرد.

 
مرمت یخدانهای سبزوار
مشکل اساسی ما در مرمت بناهای تاریخی کمبود شدید افراد متخصص و دانا در این امور است. هرچند افراد تحصیل کرده و مدرک دار فراوان می باشد ولی کمترکسی از ایشان توانایی این مهم را دارند.
در عکس فوق جهت مرمت بنا خشت تهیه شده است ولی هنوز خشت در بنا استفاده نشده است تبدیل به گل و خاک شده است.
لازم به ذکر می باشد با توجه به پیشرفت روزافزون دانشگاهها در امور مختلف علمی ولی متاسفانه تا کنون قادر به تهیه (گِل)نشده اند و این مختص سبزوار نمی باشد.

 
یخدان که از یخ پر می شد روی آنرا باکاه وخاک می پوشاندند ودرب یخدان راهم باگل می بستند تا درتابستان مورد استفاده قرار گیرد واین کار توسط همان کارگران شهرداری یا بلدیه که چند نفری بیش نبودند انجام می شده دراطراف یخدان دواتاق داشته یکی برای فروش یخ ویکی برای نگهبانی وکارگران که دارای کرسی خانه هم بوده است.

منبع: کتاب معماری و معماران سبزوار

برای مطالعه مطالب بیشتر از همین نویسنده، هم اکنون روی اینجا کلیک کنید.

گزارش تصویری از یخدان های سبزوار

کوچه پس کوچه پیوندها

کلیک کنید:

معماری و معماران سبزوار، کتاب موثری که به تأسیس شهرداری بافت تاریخی سبزوار منجر شد