مسجد جامع سبزوار تنها مسجد به جا مانده از حکومت سربداران است و به همین دلیل یکی از مهمترین مساجد تاریخی کشور به حساب می آید.

 سرویس معماری هنرآنلاین: معماری در دوره‌هایی به معرفی شکوه و عظمت حکومت‌های اسلامی پرداخت و آیینه‌ای بود برای انعکاس اقتدار دولت ها و حکومت هایی که در بخش های مختلف ایران بزرگ تشکیل می شدند. از این منظر، "مساجد جامع" به عنوان اصلی ترین بنای شهرهای اسلامی، پیشانی رفیع هر حکومتی بودند که می خواست با ساخت بنایی مذهبی، خود را در تاریخ مسلمانان به ثبت برساند. نمونه ای از تلاش حکومت اسلامی در ساخت مسجد رفیعی را می توان در مسجد جامع سبزوار جستجو کرد؛ تنها مسجد جامع بر جامانده از حکومتی کوچک اما تاثیرگذار در خراسان بزرگ و البته تاریخ حکومت های اسلامی در ایران.

اگرچه سبزوار در دوران پرفراز و نشیب تاریخ خود شاهد ظهور افرادی تاثیرگذار و مشهور بوده و حتی کتاب "تاریخ بیهقی"، یک تنه بخش عمده ای از "فارسی" به جا مانده برای نسل های بعدی را حمایت کرده است اما بی تردید اوج تاریخی حیات این شهر را می توان هم عصر روزگار سربداران و قیام آن ها علیه مهاجمان بیگانه دانست که به تشکیل دولتی کوچک و محلی اما تاثیرگذار در تاریخ ختم شد. امروز از تاریخ حضور حکومت سربداران در ایران تنها دو اثر باقی مانده که هر دو در سبزوار قرار دارند؛ مصلا و مسجد جامع شهر.
 

در مرکز شهر سبزوار که در قدیم به آن بیهق می گفتند، مسجد جامع سبزوار در کنار بنای رفیع امامزاده یحیی قرار دارد. قدمت این بنای تاریخی به قرن هشتم هجری می رسد و تقریبا 4000 متر مربع وسعت دارد. این مسجد از یك حیاط مركزی و دو شبستان شرقی و غربی و دو ایوان شمالی و جنوبی تشكیل شده و همچون بسیاری از معماری های خراسان بزرگ، نقشه ای دو ایوانی دارد که در دوره پهلوی دو مناره نیز به ایوان جنوبی آن اضافه شده تا آلودگی های بصری شهر، مانع از رویت آن در بافت تازه نباشد.

نکته جالب مسجد جامع سبزوار، دوری سازندگان این بنا از تزئینات اضافه است تا جایی که آجر در ساخت و پوشش این بنا، حرف اول را می زند؛ ایوان شمالی مسجد به طور کامل از آجر ساخته شده و جدا از کاشی های الحاق شده به برخی نقاط دیوارهای شبستان ها، مسجد دارای کمترین میزان تزئینات است.

اگر سربداران را به مردمی بودن، عدالت گستری و دین مداری و اندیشه محوری می شناسند، نشانه هایی از این ویژگی های حکومت آن‌ها را می توان در معماری مسجد جامع سبزوار با کمی مکاشفه پیدا کرد.

خواجه علی موید یکی از امیران حکومت سربداران، دستور ساخت این مسجد را صادر کرده تا از دروازه عراق و دروازه مشهد (در بخش غربی و شرقی شهر) قابل رویت باشد. به این مسجد مسجد هفت رنگ هم گفته می شود چرا که کاشی های استفاده شده در تزئینات محدوده آن از این گروه به شمار می روند. معماری بنا به طور کامل با اقلیم کویری شهر تطابق دارد؛ ایوان های مسجد با دهانه های رفیع و گسترده باد را از سمت شمالی بنا وارد کرده و با گذر آن از روی حوض مرکزی مسجد، طراوت و خنکی را به محل نمازگزاران وارد می کند.

بر اساس روایت های تاریخی، مسجد جامع سبزوار، پیش از 1315 هجری شمسی و در سالهای اولیه حکومت پهلوی، بر بدنه‏ بازار سرپوشیده‏ ی قدیم شهر قرار داشته تا از بیشترین تسلط و حضور بر بافت صلیبی شهر که در محور خیابان های اصلی آن بوده، بهره ببرد. اما تغییرات شهری، جایگاه مسجد را در حال حاضر به حاشیه خیابان اصلی شهر یعنی خیابان بیهق کشانده و بخشی از ضلع جنوبی بنا را هم به دلیل دخل و تصرف های بسیار با چالش جدی مواجه کرده است.

ایوان جنوبی مسجد که مدخل ورودی به گنبدخانه است 17 متر ارتفاع دارد. عرض دهانه ایوان 5ر9 متر است. بر فراز این ایوان دو مناره ‏ی آجری قرار دارد که در اواخر دوره‏ ی قاجار به بنا اضافه شده است. در تصویری که از حدود سال 1300 در آلبوم‏خانه‏ ی کاخ گلستان موجود است ایوان جنوبی مناره ندارد و جالب اینجاست که پوشش این ایوان به شکل رومی بوده و نمای آن با کاشی هفت رنگ تزیین شده است.
یکی از بخش‏ های ارزشمند این بنا گنبد پشت ایوان جنوبی بوده که یک پوسته و به شکل عرقچین به ارتفاع 80ر12 متر است. گوشه‏ سازی گنبد با سه کنج‏های کشیده به شیوه‏ ی گنبدهای دوره‏ ی تیموری اجرا شده است. عرقچین میانی روی چهار نیم‏‌تاق قرار گرفته است و کاربندی تزیینی دارد که در سال‏های اخیر ناشیانه با خطوط آبی تزیین شده است. سه کنج‏ها نیز مقرنس گچی دارد.

زیبایی مسجد جامع سبزوار را شیرین سخنان سبزواری و بسیاری از سیاحانی که روزگاری مهمان این شهر بوده اند سروده اند؛ در این میان اما "ابن یمین فرومدی، شاعر عصر سربداری که خود یکی از مهمترین شاعران عصر خویش است، در شعر کوتاهی آورده است:
حبّذا طاقی که جفت این رواق اخضر است
وز بلندی مر زمین را آسمانی دیگر است
مسجد جامع همی خوانندش اما جنتی است
و اندر و فواره ای مانند حوض کوثر است
آب آن فواره تا سر برزد از جیب زمین
از رشاش او هوا را دائماً دامن تر است.

منبع: هنرآنلاین (خبرگزاری هنر ایران)

کوچه پس کوچه پیوندها

کلیک کنید:

عکس هایی بر فراز مصلی تاریخی سبزوار یادگار سربداران