زندگينامه مهندس مهدی بازرگان اولین نخست وزیر جمهوری اسلامی ایران
زنده‌ياد مهندس مهدي بازرگان در سال 1286 در تهران متولد شد. پدرش حاج عباسقلي بازرگان (تبريزي) از تجار ديندار، روشنفكر و سرشناس زمان خود بود. بازرگان تحصيلات ابتدايي را در مدرسه سلطانيه تهران و متوسطه را در دارالمعلمين مركزي به پايان رسايند و در سال 1306 جزء اولين گروه محصلين ممتاز كشور، براي تحصيل به فرانسه اعزام شد.
بازرگان پس از طي دوره مقدماتي و قبولي در كنكور سراسري كشور فرانسه، از بين دانشجويان اعزامي، اولين ايراني بود كه وارد تحصيلات عالي دانشگاهي شد و مورد تشويق وزير فرهنگِ وقت قرار گرفت.
در سال 1313 پس از 7 سال تحصيل در فرانسه به كشور بازگشت و به خدمت نظام وظيفه رفت.
در سال 1315 به عنوان اولين دانشيار در دانشكده فني دانشگاه تهران مشغول به تدريس شد و دو دوره متوالي رياست دانشكده فني را به عهده گرفت.
در سال 1330، توسط مرحوم دكتر مصدق به رياست هيأت مديره و مديريت عامل شركت ملي نفت ايران انتخاب گرديد و با حمايت مردم موفق به خلع يد از انگليسي‌ها و با همت متخصصين ايراني موفق به راه‌اندازي و اداره صنايع عظيم نفت شد.
در سال 1331 مسئول احداث شبكه لوله‌كشي آب تهران گرديد و آن را به ثمر رسايند.
پس از كودتاي ننگين 28 مرداد 1332، به دليل اعتراض مكتوب عليه انتخابات غيرقانوني مجلس شوراي ملي، در بهمن 1332 از خدمات دولتي و استادي دانشگاه بر كنار شد و تا شانزدهم بهمن 1357 كه پست نخست‌وزيري دولت موقت انقلاب را به عهده گرفت، تنها در بخش خصوصي در زمينه توليدات صنعتي فعاليت و خلاقيت داشت.
فعاليت‌هاي ديني بازرگان، هميشه بر فعاليت‌هاي سياسي او مقدم بود.از اوان تدريس در دانشگاه ، با دانشجويان محشور بود و با آنان در تأسيس انجمن اسلامي دانشجويان و سپس در انجمن اسلامي معلمين و بعدها در تشكيل انجمن‌هاي اسلامي مهندسين و پزشكان، مشاركت داشت. اولين نمازخانه را در دانشكده فني در محيط دانشگاه تهران ايجاد كرد و با ايراد سخن‌راني‌هاي متعدد در مجالس و محافل مذهبي و علمي، خلاء اعتقادي و علمي جوانان را پر مي‌كرد و در برابر تبليغات ضد دين حزب توده و جريان‌هاي تجدد زده و دين ستيز، نقشي مؤثر داشت و پشتوانه علمي و معنوي جوانان دين مدار بود.
بازرگان اولين تأليف ديني خود را با عنوان «نماز» بين سال‌هاي 1315 تا 1320 براي جوانان نوشت و با هزينه شخصي به چاپ رسانيد. نسخه‌اي از چاپ پنجم آن (اسفند 1322) در دست است. «مذهب در اروپا»،« مطهرات در اسلام»، «كار در اسلام»، «راه طي شده»، «اختيار»، «پراگماتيسم در اسلام»، از ديگر آثار ديني او در دهه 1320 و «از خدا پرستي تا خودپرستي» و «آموزش قرآن» در 3 جلد در دهه 1330 مي‌باشد. از زنده‌ياد مهندس بازرگان بيش از 100 اثر مذهبي و 16 اثر قرآني به جاي مانده است.
بازرگان از نظر علمي و فني نيز فعال بود و پس از شهريور 1320 از بانيان تأسيس «كانون مهندسين» بود.
در دومين سالِ تأسيس كانون مهندسين، اولين اعتصاب صنفي مهندسين به بار نشست و تحولي عميق در ارجاع مسئوليت و ميدان فعاليت به متخصصين به وجود آورد و راه اصلاحات باز شد.
واگذاري مسئوليت ادارات و كارخانجات به تحصيل‌كرده‌ها و مهندسان و حقِ داشتن دو نماينده منتخب از هر دانشكده در شوراي دانشگاه، از دست‌آوردهاي اين اعتصاب صنفي است.
در پايه‌گذاري و انتشار مجله «صنعت» نقشي اساسي داشت و با انجام كارهاي تحقيقاتي و انتشار نتايج آن در قالب مقالات و كتاب‌هاي علمي، از خود دست‌آوردهاي ارزنده‌اي به يادگار گذاشته است، در وصف صنعت (1315)، زندان هارون يا آتشكده ساساني (1323)، دياگرام عمومي براي گازها و هواي مرطوب (1323)، سازمان مسافربري شهرستان تهران (1323)، صفحه محاسبه (1323)، ترموديناميك صنعتي (1) و (2) (1323)، تعيين شرايط هواي مطبوع (1326)، آينه صنعت در ايران (1328)، خشك كردن هوا بدون ماشين مبرد (1329)، مهندس خارجي (1334) و بسازيم يا برايمان بسازند (1335)، باد و باران در قرآن (1343)، پديده‌هاي جوّي (1343)، سير تحول قرآن (1) و (2) (1344)، بررسي نظريه اريك فروم (1355) و علمي بودن ماركسيسم (1356)، از آثار علمي و فني فعاليت‌هاي مذكور است.
فعاليت‌هاي اجتماعي و سياسي مهندس بازرگان بسيار چشم‌گير و به مناسبت‌هاي مختلف در جمع دانشجويان و يا در محافل مذهبي و سياسي، به صورت سخنراني ارائه شده و سپس تكميل و توسعه يافته و به صورت رساله و كتاب منتشر گرديده است كه حاصل آن بيش از 70 اثر اجتماعي و 160 اثر سياسي است.
بازرگان در همان روزهاي اول بعد از كودتاي 28 مرداد 1332، از نظر سياسي فعال شد و در تشكيل نهضت مقاومت ملي مشاركت كرد و در سال بعد، پس از كشف چاپخانه مخفي اين نهضت، به مدت 8 ماه توسط لشگر 2 زرهي ارتش زنداني گرديد و در همين زندان بود كه كتاب «عشق و پرستش يا ترموديناميك انسان» را به رشته تحرير در آورد.
بازرگان در تشكيل جبهه ملي دوم و مبارزات سياسي فعاليتي مؤثر داشت و در بهار سال 1340 همراه با آيت‌الله طالقاني و دكتر سحابي «نهضت آزادي ايران» را پايه‌گذاري كرد. و به نهضت مقاومت ملي نيرويي دوباره داد و نيروهاي ملي و مذهبي را در اين جمعيت سازمان و توانايي بخشيد. حركت و فعاليت شتابان اين جمعيت در آستانه انقلاب شاهي، مهندس بازرگان را به همراه ساير بنيان‌گذاران نهضت آزادي ايران، راهي زندان كرد و پس از محاكمه‌اي طولاني، در سال 1342 توسط ارتش شاهي به 10 سال زندان محكوم شد و در اوايل آبان 1344 به علت اعتصاب در زندان، همراه با 17 تن از ياران به دژ (زندان) برازجان تبعيد گرديد.
در آبان 1346 پس از تحمل 5 سال اسارت آزاد شد. مهندس بازرگان در طول اسارت به مناسبت‌هاي مختلف سخنراني داشت و به تحقيق و تأليف پرداخت كه حاصل آن 2 مقدمه بر كتاب، تلخيص يك كتاب، ارائه 7 مقاله و 11 جلد كتاب علمي و تحقيقي شامل تبليغ پيغمبر، سازگاري ايراني، نهضت آزادي هند، بعثت و ايدئولوژي، آموزش قرآن (1) و (2) و (3)، باد و باران در قرآن، پديده‌هاي جوّي و سير تحول قرآن (1) و (2) مي‌باشد.
بازرگان پس از آزادي از زندان به فعاليت‌هاي علمي، اجتماعي و ديني خود بازگشت و همت خود را بر اساس ايده‌اي كه در سال 1336 در كتاب «احتياج روز» بر آن انگشت گذاشته بود، صرف رونق بخشيدن به اجتماعات آرماني، انجمن‌هاي اسلامي و تشكل‌هاي صنفي و صنعتي كرد.
او در سال 1356 در تشكيل «جمعيت ايراني دفاع از آزادي و حقوق بشر» نقش مؤثري ايفا كرد و در ائتلاف نيروها و سمت دهي به مبارزات مردمي بر عليه رژيم ستم شاهي ، سهمي به سزا داشت.
در 16 بهمن 1357 قبل از پيروزي انقلاب به عنوان نخست‌وزير برگزيده شد، اعتصابات صنعت نفت را سامان بخشيد و دولت موقت انقلاب را تشكيل داد و به مدت 9 ماه، سكان كشتي طوفان زده دولت را در دست گرفت و هر چه در توان داشت در برقراري نظم و اجراي قانون و ايجاد آرامش، به كار بست ولي در مقابل نيروهاي تندرو و معاند، استعفا را برگزيد و از فعاليت در دولت كناره گرفت ولي آرام ننشست و در اولين انتخابات مجلس، با آراي بسيار بالايي به نمايندگي مردم تهران برگزيده شد و در فراكسيون اقليت مجلس همراه با ساير نمايندگان همفكر، به نقد روند انقلاب و حاكميت پرداخت و آفات و انحرافات آن روزِ جامعه را، هر طور كه توانست به تصوير كشيد.
بازرگان در خارج از مجلس نيز از طريق «نهضت آزادي ايران» فعاليت سياسي داشت و پس از انقلاب در پايه‌گذاري «جمعيت دفاع از آزادي و حاكميت ملت ايران»، مشاركت فعال داشت و با درج مقاله در روزنامه «ميزان» و سخنراني در محافل اجتماعي و ارسال نامه‌هاي سرگشاده به حاكميت، همواره در ايفاي وظيفه امر به معروف و نهي از منكر و دفاع از مرزهاي آزادي، مدارا و ارزش‌هاي اخلاقي سخت‌كوش و خستگي ناپذير مي‌نمود.
مهندس بازرگان سرانجام وقتي در آخر دي ماه 1373 ايران را به قصد معالجه ترك گفته بود، در نيمه راه، بنا به مشيت الهي، چشم از جهان فرو بست در حالي كه ميراثي عظيم با بيش از 350 كتاب، مقاله و سخنراني و شاگردان و شيفتگان بسيار از خود به جاي گذاشت. يادش گرامي و راهش پر ره رو باد.
نظرت را بنویس
