آتشکده آذربرزین مهر که یکی از سه آتشکده مهم ایرانیان خدا جوی در دوران ساسانیان بوده است، بنا به برخی یافته های باستانی شناسی و پژوهش های تاریخی در محل کوه پایه های ریوند (ریونت) در 30 کیلومتری شمال غرب شهر سبزوار و درمحدوده سیاسی شهرستان تازه تأسیس داورزن واقع شده است.

به گزارش مجله اینترنتی اسرارنامه ، امروزه اگرچه از این آتشکده باستانی بر بلندای یک منطقه کوهستانی در غرب خراسان چیزی بیش از یک خرابه باقی نمانده است، اما با این حال از زمان کشف تا کنون به دلیل اهمیتی که این مکان در گذشته برای ایرانیان به ویژه قشر برزیگران و دهقانان داشته، مورد پژوهش های فراوانی قرار گرفته است.

تعدادی از پژوهش ها برای تعیین نهایی مکان آذربرزین مهر و شماری دیگر برای کشف ویژگی های معماری آن بوده است.

نگاهی به پژوهش هایی که برای تعیین نهایی مکان آذربرزین مهر صورت گرفته است:

«"فائق توحیدی" باستان شناس مرکز باستان شناسی ایران در بررسی باستان شناسی منطقه سبزوار به چارتاقی ریوند اشاره نمود و بر این اساس وی چارتاقی موسوم به خانه دیو واقع در ارتفاعات ریوند را آتشکده آذربرزین مهر ساسانی معرفی نموده است.» (نشریه تخصصی و پژوهشی باغ نظر ، پاییز و زمستان 1389 - شماره 15)

"کریستین سن" یک پژوهشگر اروپایی نیز می گوید: «آذربرزین یا آتش کشاورزان در مشرق ممالک ساسانی و در کوه های ریوند ، شمال غربی نیشابور واقع بود.» (نشریه تخصصی و پژوهشی باغ نظر ، پاییز و زمستان 1389 - شماره 15)

که این نظر کریستین سن به لحاظ جغرافیایی می تواند با چهارتاقی ریوند در شمال غرب سبزوار تطبیق داده شود چرا که در برخی از مقاطع تاریخی نیشابور نه فقط نام یک شهر بلکه نام ایالتی پهناور در غرب خراسان بزرگ بوده است. چنان که در ایران امروزی سمنان ، اصفهان ، یزد و ... به طور همزمان هم نام یک شهر و هم نام بعضی از استان های کشور هستند.

بنابراین می توان با قطعیت بیشتری به این نتیجه رسید که چهارتاقی خانه دیو در 30 کیلومتری شمال غرب سبزوار همان آتشکده آذربرزین مهر ساسانی است که برخی منابع تاریخی آن را در شمال غرب نیشابور  (البته ایالت قدیم نیشابور و نه شهر امروزی نیشابور) ذکر کرده اند.

اما یک باستان شناس اروپایی دیگر به نام "جکسن" درباره آذربرزین مهر می گوید: «این آتشکده در قریه مهر بوده است که  سر راه خراسان نزدیک سبزوار قرار دارد.» (نشریه تخصصی و پژوهشی باغ نظر ، پاییز و زمستان 1389 - شماره 15)

به هرحال تا کنون بیشترین یافته های باستان شناسی برای تعیین مکان آذربرزین مهر از منطقه کوهستانی ریوند در 30 کیلومتری غرب سبزوار کشف شده و وجود مکان هایی نظیر روستاهای ریوند، مهر و ... به نوعی تأیید کننده وجود آذربرزین مهر است که براساس منابع تاریخی بلندای کوهپایه های ریونت(ریوند امروزی) قرار داشته است.

 شاید ماحصل همه این پژوهش ها و بررسی ها باشد که سرانجام چندین سال قبل پس از جمع بندی شواهد و قراین به دست آمده، چهارتاقی خانه دیو در کوه های ریوند سبزوار با شهرت آذربرزین مهر به شماره 4035 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسد.

اما سوای پژوهش های مکان یابی برای آذربرزین مهر، پژوهش های متعددی نیز درباره معماری و نقشه ساختمانی بنای این آتشکده قدیمی در غرب خراسان صورت گرفته است.

یکی از این پژوهش ها باعنوان «چهارتاقی خانه دیو، آتشکده ای نویافته از دوران ساسانی» توسط حسن هاشمی زرج آباد، فرهنگ خادمی ندوشن ، مهدی موسوی کوهپر و جواد نیستانی انجام شده که در شماره پانزدهم نشریه پژوهشی تخصصی باغ نظر در سال 89 انتشار یافته است.

اسرارنامه درادامه بخش هایی از این پژوهش درباره نقشه معماری آتشکده آذربرزین مهر سبزوار را منتشر می کند:

مشخصات و ویژگی های معماری:

با وجود عناصر و الگو های ثابت در ساخت بناهای ساسانی به ویژه چهار تاقی ها و آتشکده ها اما هر یک، ویژگی ها و مشخصات خاصی دارد و هیچ کدام از تظر پلان کاملا مشابه یکدیگر نیست. چار تاقی و آتشکده ها دارای عناصر معماری مشخصی نظیر چهار جرز قطور، چهار دهانه عریض در جرزها، سقف گنبدی، پلان مربع چلیپا و دالانی در یک طرف یا پیرامون چار تاق است.

خصیصه عمده و ثابت در تمامی چهار تاقی ها پلان مربع شکل با گنبدی برافراشته به کمک گوشوارهاست . قبل از کاوش در چهارتاقی خانه دیو به نظر می رسید چهار تاقی موجود در ارتفاعات ریوند از نوع چهار تاقی های منفرد بوده که همانند سایر چهار تاقی های عصر ساسانی از چهار پایه مکعب مستطیل جدا از هم تشکیل شده است. لیکن پس انجام دو فصل کاوش فضا های معماری وابسته به چهار تاقی در این مکان بدست آمد که با توجه به موقعیت قرارکیری آن در این پشته سنگی کم وسعت در نوع خود منحصر به فرد است.

پلان جهار تاقی و ابعاد آن
پلان چهار تاقی خانه دیو، چلیپایی است که از جمله پلان رایج و شناخته شده در ساخت آتشکده و چهارتاقی های عصر ساسانی است. فضای مرکزی چهارتاقی خانه دیو دارای پلان مربع مستطیل ساده به ابعاد 46/12*29/12 متر است که گوشه های بنا نیز به سمت نقاط اصلی متمایل است. ورودی بنا در سمت شمال شرقی واقع شده است و محور بنا با چهار جهت اصلی به اندازه 22 درجه میل غربی دارد. اتاق اصلی چهارتاق 60/6 متر مربع است. تورفتگی دیوار قسمت شمال غربی چهارتاقی 63/2 متر عمق و 32/4 متر عرض و دیوار قسمت جنوب شرقی چهارتاق فقط 31/1 مترعمق و 32/4 متر عرض دارد. تورفتکی بخش جنوب غربی 32/4 متر عرض و 56/2 عمق دارد. در طرف شمال شرقی چهارتاق یک راهروی / دهلیز بسیار باریک به ابعاد 80 سانتیمتر وجود دارد ک احتمالا برای دسترسی به اتاق اصلی و همچنین محوطه جنوبی چهارتاق کاربرد داشته است.

فضا های معماری مکشوفه
همنطور که پیشتر ذکر آن رفت د رطی دوفصل کاوش باستان شناختی فضاهای معماری جالب توجهی نظیر سکو های آتش،کریدور یا راهروی پیش ورودی، آب انبار یا پادیاو، اتاق انتظار و راه پله های ورودی چهارتاقی آشکار شد که براساس مطالعات انجام گرفته می توان بیان کرد که چهارتاقی از سه فضای مجزا به شرح ذیل تشکیل شده است:

1- فضای باز
این بخش نقش تعامل ارگانیکی بنا را از طریق جلو خان ورودی عهده دار بوده و ممکن است دو ورودی با عنایت به درجه بندی طبقات اجتماعی آن دوران متوسط معمار مربوطه فرض شده باشد. لذا بر اساس شواهد معماری و داده های حاصل از گمانه زنی، پیش ورودی متشکل از دو اتاق در طرفین کریدور است که راهرو در محور ورودی اصلی چارتاقی قرار نگرفته است. این گونه شیوه ی معماری به جهت لحاظ شدن زمان در طی مسافت راهرو ممکن است دسترسی به آتش درجه دو در اتاق های طرفین راهرور را برای زائر تعریف کندو ممکن است به لحاظ مکانی ایجاد حجابی بین محتویات گنبدخانه (آتشدان و آتش) و زائرین بیرون گنبدخانه باشد یعنی در محور قرارنگرفتن راهرو به علت تفکیک کردن افراد مجاز و غیر مجاز از حضور در برابر آتش مقدس یا نکاه به آتش مقدس درجه یک بوده است.

2.فضای نیمه باز
این بخش با راهرو کم عرضی به اندازه 50 سانتیمتر، حد فاصل پیش ورودی و بخش داخلی چهارتاقی قرارگرفته است. دیوارهای این بخش نیز با لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است. بخس غربی این دالان در هنگام کاوش انباشته از خاک و سنگ بود، در حالی که بخش شرقی وضعیت بهتری داشت به طوری که به آسانی رفت و آمد از آن امکان پذیربود.

3.فضای بسته
این بخش از چهارتاقی یکی از مهم ترین بخش های آن می باشد که در فضای مرکزی چهارتاقی مراسم مذهبی وابسته به آتش مقدس انجام می شده است. این رویکرد از آنجا حاصل شد که نخستین فصل کاوش بقایای دو سکوی مستطیل شکل به فاصله نزدیک به یکدیگر که از سنگ و ملات گچ ساخته شده بود در حد فاصل دو پایه ورودی چهارتاقی کشف شد که به احتمال زیاد، سکوها بخش زیرین پایه های آتشدان (آدوشت) بوده است که می توان تصور نمود دو سکوی قرینه دیگر نیز در حد فاصل دوپایه دیگر چهارتاقی نیز وجوددارد که متاسفانه به علت آوار بسیار زیاد در این بخش، آزادسازی آن به جهت مشکلات حمل خاک میسر نشد. اگرچه سکوی شماره یک در نزدیکی پایه شمال شرق تقریبا سالم مانده،لیکن سکوی شماره دو به شدت آسیب دیده بود که اقدامات حفاظتی و مرمتی مناسب در آنها به اجرا در آمد .همان طور که اشاره گردید می توان تصور نمود که بر روی این سکوها آتشدان هایی قرار داشته است که متاسفانه به جهت دخل و تصرف های فراوان ، هیچ کونه شواهد و مدارکی در پی اثبات آن به دست نیامد، لذا اظهار نظر قطعی در مورد ویژگی های شکلی و مقایسه آن ها با دیگر پایه های مکشوفه آتشکده های عصر ساسانی را مشکل نموده است.

منبع: (نشریه تخصصی و پژوهشی باغ نظر ، پاییز و زمستان 1389 - شماره 15 ، صفحات 79 تا 92)

کوچه پس کوچه پیوندها

کلیک کنید:

مناظری از آتشکده آذربرزین مهر در اردیبهشت زیبای سبزوار