تحلیل فنی بقعه خواجه نجم الدین کبری از ابنیه تاریخی شهرستان جوین
بنای تاریخی بقعه شیخ نجم الدین کبری در فاصله تقریبی 90 کیلومتری شمال سبزوار و در شمال جاده جغتای و در نزدیکی روستای زیر آباد واقع شده است. این بنا از آثار باقی مانده از روزگار سلطه مغولان در ایران محسوب می شود.
خواجه نجم الدین کبری از علما، صوفیان و دانشمندان برجسته ایرانی در قرن هفتم هجری به شمار می رود که شاگردان بسیاری را تربیت کرده و آوازه علم و دانش او در دنیای آن روز پیچیده بود.
وی در حین حمله ارتش مغول به ایران کشته شده و به دلیل احترام ویژه ای که مردم برای وی قائل بودند، پس از مرگش آرامگاهی با شکوه برای وی ساخته می شود. امروزه بقعه تاریخی خواجه نجم الدین کبری متشکل از یک گنبد خانه، سردابه و شبستان های شرقی و غربی بوده که از این دو شبستان هیچ اثری به جز خرابه های آن باقی نمانده است. بخش بالای گنبد بنا فرو ریخته است و نمای عمومی بنا نیز از آجر است. در داخل بنا اندودی از گچ بر دیوارها و بخشی از سقف وجود دارد.
باید توجه داشت که این بنا امروزه و پس از گذشت سده های طولانی از زمان ساخته شدن؛ تعداد زیادی از الحاقات خود را از دست داده و هم اکنون با پلان مربع از بیرون جلوه گر است. از باقی مانده های آثار چنین استنباط می شود که یک ایوان با تالار مستطیل شکل در سمت چپ و قرینه در سمت راست بنا وجود داشته که هنوز پایه قوس ها و قسمتی از ستون های سقف تالار سمت چپ بر جای مانده است.
زیر بقعه بر اساس سبک مرسوم در مقابر ایران در قرون هفتم و هشتم، سردابه ای وجود دارد که از سه قسمت در آن حفاری غیر مجاز انجام شده است.
بنا در حال حاضر حدود 15 متر ارتفاع دارد که نحوه ساختمانی آن از بیرون به شرح زیر است:
تا ارتفاع تقریباً شش متری، بنا دارای پلان مربع شکل و از ارتفاع شش الی 10 متری به صورت منشور شانزده ضلعی تبدیل شده و از آن به بعد گنبد آغاز می شود که هرمی شکل و با قاعده شانزده ضلعی ساخته شده است. ورودی اصلی بقعه در ضلع شرقی واقع شده و از یک طاق نمای کم عمق تشکیل شده است.
سه ورودی کوچک دیگر در سه طرف بنا به تالار های پشت بنا گشوده می شده که امروزه مسدود هستند .
در طرفین ورودی اصلی دو طاق نمای هم عرض و هم طول با طاق نمای وسطی قرار دارد که قوس ها ی آن جناغی با زاویه تند هستند. در روی دیوار عقبی بنا چهار طاق نما در هر سمت دو عدد، به شکل محراب مانند قرار دارد که در داخل تالار عقبی بوده اند. در زیر گنبد و دیواره های آن در هر ضلع یک طاق نما با گچ دیده می شود که در بالای آن طاق نما مانند گل سه پر می شود.
در حال حاضر این بنا تزئینات خاصی دیده نمی شود ولی در داخل طاق نماها به خصوص ردیف دوم با گچ ، حالت های تزئینی و گل مانند به طاق ها داده اند. بارز ترین ویژگی این بنا ارتفاع ساقه آن است.
باید توجه داشت که این بنا امروزه و پس از گذشت سده های طولانی از زمان ساخته شدن؛ تعداد زیادی از الحاقات خود را از دست داده و هم اکنون با پلان مربع از بیرون جلوه گر است. از باقی مانده های آثار چنین استنباط می شود که یک ایوان با تالار مستطیل شکل در سمت چپ و قرینه در سمت راست بنا وجود داشته که هنوز پایه قوس ها و قسمتی از ستون های سقف تالار سمت چپ بر جای مانده است. در قسمت عقب بقعه نیز تالاری مستطیل شکل وجود داشته که با تالارهای طرفین ، بنا را دور می زده است.
از هر تالار، اضافه بر ورودی اصلی که از انتهای ایوان ها داشته ، ورودی کم عرضی نیز به داخل بنا وجود دارد. در اضلاع هشت گانه بنا دو ردیف طاق نما احداث شده است که طاق نما های ردیف پایین خیلی بلند احداث شده و قوس های آن به وسیله یک قرنیز دورانی از قاعده های طاق نما جلو آمده و به صورت یک ردیف طاق نمای مستقل جلوه می کند. طاق نماهای ردیف دوم که از بالای قوس طاق نما های ردیف اول شروع شده و تا پای گنبد ادامه دارد به صورت مستطیل های نزدیک به مربع هستند که با نماهایی که به آن ها داده شده است حالت تزئینی پیدا کرده است.
روی دیوار طاق نماهای اضلاع شرقی و غربی دو پنجره نورگیر با قوس هلالی وجود دارد که نور فضای داخل بقعه را تامین می کند، بعد از این طاق نماها در هر گوشه چوب هایی گذاشته شده و یک پایه دایره ای شکل برای محل استقرار گنبد ایجاد کرده اند و گنبد بسیار بلند کا سه ای شکل را بر دوش خود حمل می کند.
در روی گنبد دو ردیف سوراخ های مربع در چهار جهت ساخته شده که بعداً مسدود شده اند. در شرق این بنا تپه ای باستانی با همین نام وجود دارد که تمام آن مورد حفاری غیر مجاز قرار گرفته و در آن سفال های پراکنده ای بر سطح وجود دارد که مربوط به دوران اسلامی از دوره سلجوقی تا تیموری هستند .
در روی تپه به جز سفال های متنوع لعابدار منقوش فیروزه ای ایلخانی تغدادی پاره آجر نیز یافت می شود.
با توجه به پلان ساختمان و طاق نماهای به کار رفته در آن و ارتفاع زیاد این بقعه ، قابل مقایسه با شبستان جنوبی مسجد جامع اصفهان است .
این بنا به شماره 2022 و در تاریخ 6/3/1377 به ثبت رسیده است .
نظرت را بنویس
