فرید خراسان، مولف کتاب تاریخ بیهق، ریاضی دان و ادیب دانشمند قرن 6 هجری
سالروز تولد ابوالحسن علی بن زید بیهقی
امروز سالروز تولد ابوالحسن علی بن زید بیهقی مشهور به ابن فندوق و فرید خراسان است.
حکیم ابوالحسن علی بن زیدبن محمدبن حسینبن سلیمانبن ایوب انصاری اوسی خُزَیمی بیهقی شافعی، مشهور به ابن فُندُق،
حجتالدین، ظهیرالدین و فرید خراسان. ادیب مشهور ایران و از ریاضیدانان بزرگ قرن ششم هجری بود.
مقدمه
حکیم ابوالحسن علی بن زیدبن محمدبن حسینبن سلیمانبن ایوب انصاری اوسی خُزَیمی بیهقی شافعی، مشهور به ابن فُندُق، حجتالدین، ظهیرالدین و فرید خراسان. ادیب مشهور ایران و از ریاضیدانان بزرگ قرن ششم هجری بود. وی در فقه، اصول، طب، لغت، عروض، حکمت، کلام، تاریخ و سایر علوم نیز متبحر بود. ابوالحسن بیهقی آثار بسیاری دارد. یاقوت حموی74 کتاب و رساله از وی نام میبرد، اما بیشتر افراد، وی را با «تاریخ بیهق»،[1] مهمترین کتابش به زبان پارسی، میشناسند(نک: صفا، 1372: 311/2).
گزارشهای پراکندهای از تاریخ زاده شدن این دانشمند بزرگ خراسان شده است، گزارشگرانی همانند یاقوت حموی، فصیح احمد خوافی، ذهبی، صفدی و زِرِکلی، به گزارش زندگی بیهقی پرداختهاند. در اینجا تلاش میشود با استناد به این گزارشها و بررسیها بر پایه محاسبات گاهشمارانه، به تاریخ درست زادروزِ بیهقی دست یابیم.
پیش از این، کسانی همچون محمد مشکوة، علامه قزوینی، ذبیحالله صفا، یوسف هادی، عارف نوشاهی و ... برای به دست آوردن زادروز بیهقی، مطالب و مقالاتی نوشتهاند که در جای خود به آنها اشاره خواهد شد، اما خواهیم دید که همه این بزرگواران، نتوانستهاند دقیقترین زمان زادروز ابوالحسن بیهقی را به دست آورند.
در این مقاله به کمک گزارشهای تاریخی و بررسیهای گاهشمارانه، به اختلافات موجود درباره گزارشهای زادروز بیهقی، پایان داده شده است؛ از این رو روش پژوهش حاضر اسنادی، بررسی تاریخی و از نوع کتابخانهای با تکیه بر محاسبات دقیق دانش گاهشماری است.
بررسی یافتههای پژوهش
بیهقی گزارشی از زندگی خود را در یکی از کتابهایش با نام مشارب التجارب و غوارب الغرائب نوشته بود؛ این کتاب امروزه به دست ما نرسیده است. در زمان یاقوت حموی، این کتاب برجای بوده و وی گزارش زندگی بیهقی را از این منبع، در کتابش با نام معجمالادبا آورده است.
یاقوت در بازگویی از کتاب مشارب التجارب، زادروز بیهقی را 27 شعبان 499 یاد کرده است(حموی، 1408: 220/13).[2] بیشتر نویسندگانِ پسین، از این گزارش وی پیروی کردند(ذهبی، 1412: 585 ـ 587/ 20؛ صفدی، 1420: 84/ 21؛ زرکلی، [بیتا]: 101/ 5؛ آقا بزرگ، 1360: 149/4). این گزارش با گزارش دیگر بیهقی که گفته است هنگام قتل فخرالملکِ وزیر، در محرم سال 500، کودکی نوآموز بوده که به مکتب میرفته و آن را به یاد داشته (بیهقی، 1317: 76 و 77)، همخوانی ندارد. از سویی فصیح احمد خوافی در گزارش زمانِ نگارشِ کتاب تاریخ بیهق در سال 544، بیهقی را 54 ساله خوانده است (فصیح خوافی، 1386: 714/2). بنابر این گزارش، بیهقی باید در سال 490 به دنیا آمده باشد.
قزوینی درباره گفته بیهقی که در معجمالادباء آمده است، در مقدمه کتاب تاریخ بیهق، چنین میگوید:
«تاریخ (499) برای ولادت بیهقی در معجمالادباء 5: 208 بلاشک غلط طبع است که از تبدیل اعداد سنوات به ارقام هندی که شیوه ناخوش طابع آن کتاب است، ناشی شده و نظایر این گونه غلط، مکرر در آن کتاب روی داده است. بیهقی اقلاً ده سال زودتر از 499 متولد شده بوده است. به قرینه اینکه خود در تاریخ بیهق حاضر (صفحة 76) گوید: «و قتل فخرالملک در عاشورا بود سنه خمسمائه و من آن یاد دارم و در عهد کودکی در دبیرستان معلم[3] بودم به نیشابور» و بدیهی است که طفل یکساله به دبیرستان نمیرود و از یکسالگی چیزی به یاد نمیماند و لابد بایستی در آن وقت، ده دوازده ساله بوده باشد و بنابر این ولادت او در حدود چهارصد و نود یا اندکی پس و پیش خواهد بود، چنانکه گفتیم.
(نگارنده گوید) دانشمند محترم آقای سید محمد مشکوة در شرح حال و وصف آثار بیهقی و خاندان او رساله مبسوطی تألیف کردهاند و نسخه آن را چندی است که با اجازه استفاده و نقل، در اختیار نگارنده گذاردهاند. مؤلف محترم رساله، در خصوص سال تولد بیهقی تحقیقی دقیق نمودهاند که خلاصهاش این است: سال تولد بیهقی در معجمالادباء به غلط 499 نوشته شده و به طوری که از مجمل فصیحی مستفاد میشود، 490 بوده، لیکن از نوشتههای خود بیهقی چنین برمیآید که وی در سال 493 تولد یافته است. توضیح آنکه بیهقی بنا به تصریح خودش، در سال قتل فخرالملک (500 هجری) کودک بوده و به مکتب میرفته و بیشترین سنی که برای او در چنان وقت میتوان فرض کرد، دوازده تا سیزده سال است. بنابراین سال تولد او مابین 487 و 500 محدود خواهد بود. از حسن اتفاق از سال حقیقی ولادت او نشانهای در دست داریم و نشانه این است که غرة شعبان آن سال روز دوشنبه بوده و مأخذ استنباط این مطلب، عبارتی است که خود بیهقی در مقدمه مشاربالتجارب (که یاقوت عین آن را در معجمالادباء نقل و برای ما حفظ کرده است) آورده و مفادش این است که تولد وی در روز شنبه بیست و هفتم ماه شعبان بوده است. پس از سیزده سال مابین 487 و 500، سالی مولد او خواهد بود که دارای این خاصیت باشد و با مراجعه به تقویم ووستنفلد، دو سال 488 و 493 را دارای این خاصیت مییابیم و چون از ارقامی که نماینده عدد این دو سال است، رقم 493 به دو رقم 499 و 490 شبیهتر و نزدیکتر است، ظن میرود که همین، سال ولادت او باشد و بنابراین بیهقی در روز شنبه بیست و هفتم شعبان سال 493 متولد شده و در روز قتل فخرالملک(عاشورای سال 500) شش سال و چهار ماه و سیزده روز داشته است»(بیهقی، 1317: یب).
علامه قزوینی در جای دیگر، سال تولد بیهقی را سال 490 ذکر میکند. (قزوینی، 1332: 106/2) همین تاریخ 490 و حدود آن، مورد پذیرش برخی قرار گرفته است. (نک: رضازاده لنگرودی، 1379: 331/5) البته کسانی نیز همانند ذبیح الله صفا با توجه به گزارش بیهقی از قتل فخرالملک، تاریخی را مشخص نکردهاند و تنها چنین بیان داشتهاند که«مسلماً ولادت او چند سالی پیش از این تاریخ اتفاق افتاده است»(صفا، 1372: 993 و 994/2؛ و نیز نک: دهخدا، ذیل «علی بیهقی»).
بررسیهای آقای محمد مشکوة از سویی مورد پذیرش کسانی همچون علامه قزوینی، دهخدا(نک: ذیل«ظهیرالدین، ابوالحسن علیبن زید») و رجایی(بیهقی، 1410: 157/1) قرار گرفت، از سوی دیگر مورد پذیرش آقای یوسف هادی قرار نگرفت، وی زادروز بیهقی را 19 شعبان سال 490 هجری میداند، یوسف هادی در این باره میگوید: «تصحیف «ثلاث و تسعین» به «تسع و تسعین» در کتابت، بسیار بعید به نظر میرسد. افزون براین، فصیح خوافی ذیل حوادث سال 544ق آورده است که در محرم این سال، بیهقی در 54 سالگی، تألیف تاریخ بیهق را پایان داد(2/242). با توجه به نوشته فصیح خوافی- که بیگمان مأخذی مکتوب در دست داشته- تاریخ تولد بیهقی 490ق بوده است. اما در این سال، 27شعبان با روز شنبه مطابق نیست و به احتمال بسیار، تصحیف به روز تولد نیز راه یافته است. به گمان ما، اگر عبارت «سابع عشرین شعبان...»، تصحیف «تاسع عشر من شعبان...» باشد، آنگاه روز شنبه با 19 شعبان 490 مطابق خواهد بود و به احتمال بسیار، بیهقی در این تاریخ به دنیا آمده است»(هادی، 1383: 482و 483/13).
افزون بر نظر آقای یوسف هادی، عارف نوشاهی نیز به استناد گزارشی از کتاب جوامع احکام النجوم،[4] سال تولد بیهقی را میان سالهای 486 تا 488 میداند. نوشاهی در این باره میگوید:
«بیهقی در فصل پنجم خصوصیات متولدان «بُرج سنبله» را بیان میکند و میگوید: «عالمی بود فیلسوف که علم شرع داند و هم حکمت و کتب بسیار تصنیف کند و مطالب و مقاصد خویش در آخر عمر بیابد. مصنّف این کتاب گوید که این درجه، درجه طالع من است.»[5] یاقوت حموی به نقل از کتاب مشارب التجارب، تاریخ تولد بیهقی را «یوم السبت سابع عشرین شعبان سنه تسع و تسعین و اربعمائه» نوشته است که محققان معاصر از جمله علامه قزوینی تاریخ 499ق را غلط مطبعی دانسته است و تولد بیهقی را حدود 490 ق یا اندکی پس و پیش تخمین زده است. اما علما در ماه تولد بیهقی، یعنی 27 ماه شعبان اختلاف نکردهاند.[6] با مراجعه به تقویم تطبیقی هزار و پانصد ساله هجری قمری و میلادی تهیه کرده فردینالدووستنفلد و ادوارد ماهلر فقط در سالهای 488 ـ 486 ق است که 27 شعبان در ماه سنبله افتاده است. پس میتوان گفت که بیهقی در میان سالهای 488 تا 486ق متولد شده است».(نوشاهی، 1379: 52)
نکتهای که در اینجا باید به آن توجه کرد، این است که میتوان با کمک گزارش بیهقی در جوامع احکام النجوم بازه زمانی را به دست آورد و نیز از سویی با توجه به بازه زمانی دیگری که به کمک گزارش بیهقی در مشارب التجارب به دست میآید و برابری این دو، به تاریخ دقیق زادروز بیهقی دست یافت. در برابرسنجی روز هفته و روز ماه[7] 7 در گزارش مشارب التجارب تاریخهای زیر به دست میآید:
گاهشمارة مهی |
روز هفته |
گاهشماری خورشیدی |
برابری در بروج |
27 شعبان سال 480 |
شنبه |
12 آذر 466 |
11 قوس |
27 شعبان سال 481 |
چهارشنبه |
30 آبان 467 |
29 عقرب |
27 شعبان سال 482 |
یکشنبه |
19 آبان 468 |
18 عقرب |
27 شعبان سال 483 |
آدینه |
9 آبان 469 |
8 عقرب |
27 شعبان سال 484 |
سه شنبه |
28 مهر 470 |
27 میزان |
27 شعبان سال 485 |
شنبه |
16 مهر 471 |
15 میزان |
27 شعبان سال 486 |
پنجشنبه |
6 مهر 472 |
5 میزان |
27 شعبان سال 487 |
دوشنبه |
26 شهریور 473 |
25 سنبله |
27 شعبان سال 488 |
شنبه |
16 شهریور 474 |
15 سنبله |
27 شعبان سال 489 |
چهارشنبه |
4 شهریور 475 |
3 سنبله |
27 شعبان سال 490 |
یکشنبه |
24 مرداد 476 |
23 اسد |
27 شعبان سال 491 |
آدینه |
14 مرداد 477 |
13 اسد |
27 شعبان سال 492 |
سه شنبه |
3 مرداد 478 |
2 اسد |
27 شعبان سال 493 |
شنبه |
23 تیر 479 |
22 سرطان |
27 شعبان سال 494 |
پنجشنبه |
12 تیر 480 |
11 سرطان |
27 شعبان سال 495 |
دوشنبه |
1 تیر 481 |
32 جوزا |
همانگونه که در جدول تهیه شده در بالا میتوان دید، با توجه به گزارش بیهقی در جوامع احکام النجوم برج سنبله در بازه زمانی سالهای 487، 488 و 489 قرار میگیرد. باید افزود که در کتاب یادشده، بیهقی درجه طالع خود را چهاردهم از برج سنبله میداند(بیهقی، [بیتا]، 33پ). از این رو درجه یاد شده، با روز 15 برج سنبله، تنها در سال 488 برابری میکند؛ یعنی تنها به کمک همین گزارش بیهقی و برابریابی آن در گاهشماری هجری مهی، میتوان زمان دقیق زادروزِ وی را یافت، با این حال در گزارش مشارب التجارب و اشاره آن به روز شنبه، خواهیم دید که در این بازه زمانی سه سال(487، 488 و 489) تنها سالی که 27 شعبان آن سال برابر با روز شنبه است، سال 488 است. البته اگر بنا بر همین گزارش کتاب مشارب تکیه کنیم، خواهیم دید که روز شنبه سالهای 480، 485، 488 و 493 با 27 شعبان برابری میکند.
نتیجهگیری
چهاردهمین درجه از برج سنبله (بنا به گزارش جوامع احکام النجوم) سالی که با روز شنبه 27 شعبان (بنا به گزارش مشاربالتجارب) برابری کند، در بازه زمانی حدود سی سال پیش از زمان قتل فخرالملک (بنا به گزارش تاریخ بیهق) بیگمان سال 488 هجری مهی است. در نتیجه زمان دقیق و قابل اعتماد زادروز ابوالحسن علی بن زید بیهقی عبارت است از: روز شنبه 27 شعبان سال 488 هجری مهی؛ برابر با 16 شهریور 474 هجری خورشیدی؛ و روز 15 برج سنبله؛ برابر با 13 مهر 464 یزدگردی؛ برابر با 21 شهریور سال 17 جلالی؛ برابر با 1سپتامبر 1095 جولیایی؛ برابر با 7 سپتامبر 1095 گریگوری.
شکل نگارش دو عدد «88» و «99»، این حدس را پیش میآورد که کاتبی از کتاب مشارب التجارب یا معجم الادبا به دلیل بدخط بودن یا پریشانی دستنبشته، اعداد هندی «488» را «499» خوانده است و پس از این اشتباه، نگارش گاه شماره «499» به زبان عربی «تسع و تسعین و اربعمائه» رونویسی شده است. شاید بهتر است این گونه گمان برد که این اشتباه در کتاب مشارب التجارب صورت گرفته بود و دستنبشتهای که به دست یاقوت رسیده، گاهشماره اشتباه «499» را داشته، و پس از آن نیز یاقوت بدون توجه به دیگر گزارشها، این گاهشماره را به حروف نگارش کرده است.
منبع: پیام بهارستان شماره 15
کتابنامه
آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، مجلس شورا،1360ق.
بیهقی، ابوالحسن زید بن علی، تاریخ بیهق، تصحیح و تعلیقات احمد بهمنیار و مقدمه علامه قزوینی، تهران، 1317.
بیهقی، ابوالحسن زید بن علی، لباب الانساب، تحقیق السید مهدی الرجائی، قم، مکتبه آیت الله العظمی المرعشی،1410ق
بیهقی، ابوالحسن زید بن علی، جوامع احکام النجوم، دستنبشته کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، از مجموعه نسخههای خطی اهدائی سیدمحمد مشکوة، به شماره 489، [بیتا].
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجمالادبا، بیروت، داراحیاء التراث العربی، الطبعه الاول ـ 1408هجری (1988م).
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجمالادبا، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، سروش، 1381.
دانشپژوه، محمد، فهرست کتابخانه اهدایی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، تهران، دانشگاه تهران، ج3، بخش دوم، 1332.
دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، مؤسسه لغت نامه دهخدا، 1378.
ذهبی، شمسالدین محمدبن احمد، سیراعلام النُبَلاء، شعیب الأرنؤوط و محمد نعیم العرقسوسی، بیروت، مؤسسه الرساله، الطبعه الثامنه، 1412ق /1992م.
رضازاده لنگرودی، رضا، مقاله «بیهقی»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، 1379.
زرکلی، خیرالدین، اعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، الطبعه الثالثه، الجزء الخامس، بیتا.
صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوس، 1372.
صفدی، صلاحالدین خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق: احمدالارناووط ـ ترکی مصطفی، بیروت، داراحیاء التُراث العربی، الطبعه الاولی، 1420ق/ 2000م.
صفیپور، علی، برابرسنجی گاهشمارههای دستنبشتههای کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران بر مبنای گاهشماری هجری مهی اصطلاحی یا قراردادی، ضمیمه شماره 2 فصلنامه علمیـ پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، بهار و تابستان 1388.
فصیح خوافی، احمد بن جلالالدین، مجمل فصیحی، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، تهران، اساطیر، 1386
قزوینی، محمد، بیست مقاله قزوینی، با مقدمه عباس اقبال، تهران، بینا، 1332.
کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین تراجمُ مصنفی الکتب العربیه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1409هـ/ 1989م.
نفیسی، سعید،«امام ابوالحسن بیهقی و مؤلفات او»، مهر، سال 2، ش 4 (شهریور 1313).
نوشاهی، عارف، «جوامع احکام النجوم بیهقی(د 565ق) کتابی مهم در احکام نجوم و جامعهشناسی ایران»، نامه بهارستان، س1، ش1، دفتر 1، بهار- تابستان 1379.
هادی، یوسف، مقاله «بیهقی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج13، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ نخست، 1383.
[1]. این کتاب در تاریخ و جغرافیای ناحیه بیهق (ناحیهای از خراسان که سبزوار قصبه آن بود) و ذکر بزرگان دانش و ادب و کتّاب و سادات و خاندانهای مشهور آن ولایت است.
[2]. گفته بیهقی در معجم الادبا چنین است: «وَ مَوْلِدِی یوم السبت سابع عشرین شعبان سنه تسع و تسعین و اربعمائه و...»؛ «زاد روزِ من به روز شنبه بیستوهفتم شعبان سال 499 بود». در ترجمه آیتی روز ماه نیامده است. ایشان گزارشِ معجمالادبا را چنین ترجمه کردهاند: «و گوید که تولد من در روز شنبهای از ماه شعبان سال 499 بود»(حموی، 1381: 779/2).
[3]. متعلم میباید باشد.
[4]. جوامع احکام النجوم؛ کتابی به زبان فارسی در ده فصل است. این کتاب فواید ادبی و تاریخی بسیار دارد، چنانکه از ابوریحان بیرونی و ابن فرخان طبری و سندبن علی جبار و حجازی منجم و ماشاء الله و کوشیار که از منجمین معروف پیش از وی بودهاند، مطالب بسیار نقل کرده است. او در فصل پایانی، شرح مفصلی درباره کتابهایی که در احکام تحویل سال و زیجها نوشتهاند، آورده است (نک: نفیسی، 1313: 333 ـ 347). بیهقی در مقدمه این کتاب، گزارشی درباره خود و سبب نگارش کتاب نوشته است. بنا به گفته وی در این کتاب، بیهقی این کتاب را به خواهش دوستان نوشته است. همچنین وی میگوید این کتاب را از257 کتاب پیش از خود چکیده کرده است، از جمله کتابهای کسانی همانند: زرادشت، ماشاءالله، ابومشعر،احمد بن عبدالجلیل، ابن خطیب و... را به کار برده است (بیهقی، [بیتا]، 1و2؛ همچنین نک: دانش پژوه 1332: 876 ـ 879/ ج3 بخش2).
[5]. عارف نوشاهی به درجه طالع بیهقی اشارهای نمیکند، در حالی که بیهقی در گزارش خود از برج سنبله، زادروزِ خود را در درجه چهاردهم آن برج یاد میکند که ما جلوتر به گزارش آن خواهیم پرداخت.
منبع: وبسایت آوای دیار فرید
گزارش تصویری از آرامگاه ابوالحسن زید بیهقی در ششتمد
کوچه پس کوچه پیوندها
کلیک کنید: