این مطلب هفته گذشته توسط مجله اینترنتی اسرارنامه منتشر شد، اما به دلیل بروز مشکلات فنی متأسفانه از آرشیو وبسایت حذف گردید و اینک مجدداً به انتشار آن می پردازیم:

یک روس، اولین پژوهشگر قیام سربداران سبزوار

پطروشفسکی،در میان  سربداران

ایرانشناسی در روسیه از پیشینه ی کهنی برخوردار است و سابقه آن به بیش از صدو پنجاه سال قبل می رسد، شمار زیادی از محققان برجسته روسی به تحقیق و پژوهش درباره تاریخ ایران و زبان فارسی پرداخته اند.

 یکی از محققان شرق شناس و برجسته روس که تالیف و مقالات متعددی در زمینه ی شرق شناسی، تاریخ ایران و قیام های مردمی کشورمان دارد"پطروشفسکی" است.

 او را در بسیاری از تحقیقات و تالیفاتی که درباره تاریخ ایران انجام داده است، پیشقدم می دانند. هم چنین او اولین کسی بود که با کاوش و پژوهش در تذکره ها و نسخ کهن توانست، کتابی جامع درباره اولین قیام شیعی ایران یعنی "نهضت سربداران" به رشته تحریر دربیاورد.

 پطروشفسکی، با نام کامل "ایلیا پاولوویچ پطروشفسکی" ، اندیشمند،        تاریخ نگار و خاورشناس روس در سال 1898.م در شهر «کی یِف» در کشور  اوکراین به دنیا آمد. او در جوانی همزمان از دو رشتة تاریخ و ادبیات فارغ التحصیل شد و بعد از آن به مدت دو سال در انستیتوی تاریخ و مردم شناسی آذربایجان، شوروی به کار پرداخت و سپس در انستیتوی دولتی قفقازشناسی مشغول به کار شد و همزمان به تحقیقات و تالیف مقاله و نگارش کتب  در مبحث مورد علاقه خود یعنی "شرق شناسی" پرداخت .

 در اثر همین فعالیتهای پژوهشی بود که از طرف ریاست فرهنگستان علوم اتحاد شوروی، به دلیل مجموعه آثارش در رشتة تاریخ، مفتخر به دریافت درجة دکتری تاریخ گشت.

پطروشفسکی پس از اخذ مدرک دکتری  به سن پترزبورگ رفت و کارمند ارشد  انستیتوی تاریخ این شهر شد، او در آنجا به تحصیل ادامه داد و به اخذ درجة فوق دکتری نایل آمد.  سپس به تدریس در دانشگاه سن پترزبورگ پرداخت و تا پایان عمر ریاست کرسی تاریخ کشورهای خاورمیانه را در دانشگاه سن پترزبورگ بر عهده داشت.

 نخستین پژوهش پطروشفسکی دربارة اعتقادات کشاورزان "قره باغ علیا" قبل از مسیحیت بود. از آن پس وی تحقیق دربارة تاریخ مشرق زمین ، به ویژه ایران و قفقاز را به طور جدی پی گرفت و حدود 120 پژوهش علمی انجام داد، بخش مهمی از پژوهشهای پطروشفسکی را منبع شناسی تشکیل داده است.  
ایران از موضوعات اساسی پژوهش های پطروشفسکی بوده و تعدادی از کارهای ارزشمند وی به فارسی نیز ترجمه و چاپ شده است؛ از جمله این کتب می توان به : اسلام در ایران:

از هجرت پیامبر تا پایان قرن نهم ؛

نهضت سربداران خراسان ؛ کشاورزی و مناسبات ارضی در ایرانِ عهدِ مغول در دو جلد (ترجمة کریم کشاورز)؛

 تاریخ ایران (ترجمة سیروس ایزدی)؛

ایرانشناسی در شوروی ؛

 دولت در عهد ایلخانان ؛

 فقه اللغه ایرانی ؛ تاریخ اجتماعی ـ اقتصادی ایران در دورة مغول (ترجمة یعقوب آژند) اشاره کرد.

مشهورترین اثر پطروشفسکی در ایران کتاب " اسلام در ایران"  است که ، در واقع متن درس های نویسنده برای دانشجویان تاریخ  بوده است.  مهمترین موضوعات این کتاب ظهور اسلام ، ورودِ آن به ایران ، قرآن مجید، منابع حقوق اسلامی ، تدوین فقه ، مجادلات فرقه ای ، کلام ، اسماعیلیان ، قرمطیان ، عرفان ، و پیروزی شیعه در ایران است . با این همه ، در این اثر نارسایی هایی در موارد فقهی و حقوقی و جایگاه شیعیان به چشم می خورد که در ترجمة فارسی آن محمدرضا حکیمی به توضیح و تبیین این کاستی ها پرداخته  است.

اما شاید یکی از با اهمیت ترین آثار پطروشفسکی، کتاب نهضت سربدارن خراسان، باشد که اولین کتابی است که به صورت اختصاصی به  موضوع قیام سربداران سبزوار می پردازد.

 پطروشفسکی  در این کتاب  به منابع دسته اول رجوع کرده است و توانسته  اثری، نسبتاً کامل و قابل استناد را پدید آورد. این بدین معنا نیست که  کتاب او خالی از اشکال و اشتباه است، بلکه محققان و پژوهشگران تاریخ  ایران معایبی چند را به کتاب او نسبت داده اند.

 البته برخی از این کاستی ها  مربوط به این می باشد که او یکی از نخستین تحقیقات را درباره یک جنبش اصیل ایرانی انجام داده و مشخص است که در این راه متحمل دشواری های فراوانی شده است.

یکی از اشکالاتی که در رابطه با این نوشتار بیان می شود این است که او در چند مورد نام اشخاص و تاریخ وقوع اتفاقات را به اشتباه نگاشته است. شاید بتوان این کاستی را اینگونه بیان کرد که، پطروشفسکی بخش عمده پژوهش خود در رابطه با سربداران را از روی منابع و نسخ خطی نوشته و او این کتب و دست نوشته ها را به سختی جمع آوری کرده است. بنابراین باید پذیرفت که  پدید آمدن چند خطای تاریخی در این گونه از تالیف اجتناب ناپذیر می باشد.

 اشکال دیگری که صاحب نظران به کتاب او وارد می دانند این است که او تحت تاثیر تفکر مارکسیستی خود، با نگاهی مادی گرایانه، جنبش سربداران را یک قیام طبقاتی و ضد فئودالی قلمداد کرده و سعی در اثبات  ایدئولوژی خود در لا به لای نوشته هایش  به خوانندگان داشته است، که البته این مشکل در ارتباط با سایر آثار شرق شناسان روسی نیز وجود دارد و بیشتر آثار این محققان تحت تاثیر ایدئولوژی مارکسیستی شوروی در آن دوران، دارای  نگرشی مادی در اغلب  زمینه های تاریخی و فرهنگی هستند.

 این منتقدان بر این باورند که پطروشفسکی نتوانسته روح معنوی و اصیل این نهضت را دریابد و در تحلیل خود از این قیام  راه به خطا رفته است.

 بخشی از این مشکل را نیز می توان از آن بابت دانست که او نسبت به فرهنگ ایرانی – اسلامی یک بیگانه محسوب می شود و روشن است که درک بسیاری از مسائل و پیوندهای مذهبی- اجتماعی، و مدنیت شهری و روستایی  جامعه آن روز ایران  برای یک بیگانه سخت بوده است.

اما در یک جمع بندی  کلی و فارغ از این اشکالات، کتاب "نهضت سربداران خراسان" پطروشفسکی دارای حرف ها و تحقیقات تازه و جدیدی درباره این نهضت ایرانی– شیعی است، به خصوص اینکه او با نگارش این کتاب راه را برای پژوهش های بعدی که توسط دیگر محققان و پژوهشگران در این مبحث  انجام شد، باز کرده است.

پطروشفسکی در بسیاری از همایشهای علمی ، از جمله سومین کنگرة باستان شناسی و هنر ایرانی (سن پترزبورگ ـ مسکو، 1935)، نخستین همایش خاورشناسان اتحاد شوروی (تاشکند، 1957)، بیست و پنجمین و بیست و هفتمین کنگرة جهانی خاورشناسان (مسکو، 1960؛ امریکا، 1967) حضور فعال داشت .
استفاده از منابع دست اول، نتیجه گیریهای مستند و توجه او به مسائلی از قبیل ویژگیهای جامعة فئودالی در ایران و کشورهای همجوار، بر اعتبار و نفوذ آثار پطروشفسکی در میان صاحب نظران افزوده است و منجر به ترجمه و نشر آنها در ایران و سایر کشورها جهان شده است. امروزه مقالات و تالیفات این اندیشمند شرق شناس مورد استفاده گسترده تاریخ نگاران و دوستداران تاریخ مشرق زمین قرار می گیرد. 

منابع :

مقاله پطروشفسگی در میان ایرانیان-رسول جعفریان

قیام شیعی سربداران- یعقوب آژند

و چند منبع دیگر

گردآورنده: الهه رامشینی

برای مطالعه مطالب بیشتر از این نویسنده، هم اکنون روی اینجا کلیک کنید.