نهضت شیعی سربداران هر چند بیشتر به دلیل ایستادگی و دلاوری‌های این گروه در مقابل متجاوزان مغول و برچیدن بساط تجاوز و تعدی بیگانگان از گستره وسیعی از خاک ایران شناخته می‌شود، اما در واقع این نهضت که به تشکیل نخستین حکومت دموکراتیک و شیعه دوازده امامی‌در ایران منجر شد، در زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی نیز الگوهای مناسبی برای برقراری یک نظام حکومتی موفق و مردم محور ارائه داد.

توجه به این نکته، خصوصاً در موقعیت کنونی که فشار اقتصادی، وضع معیشتی شمار زیادی از مردم کشورمان را سخت کرده، حائز اهمیت است. زیرا دولتمردان باید هر چه سریعتر برای برون رفت از این تنگنای اقتصادی و برخی بی عدالتی‌های اجتماعی که در کشور مشاهده می‌شود، تدابیری موثر بیاندیشند.

اما نکته مهمتر این است که همه بدانیم هنگام بروز هر نوع مشکلی در ایران اسلامی، راه‌های مناسب خروج از بحران در متن تاریخ و فرهنگ ارزشمند سرزمین کهن خودمان نهفته است که همین پیشینه غنی تاریخی و فرهنگی ما را تا حد زیادی از الگوها و تئوری‌های غربی و شرقی بی نیاز می‌کند.

به عنوان مثال الگوهای رفتار اقتصادی و اجتماعی حکومت سربداران که عنوان بزرگترین و مهمترین جنبش آزادی بخش قرن هشم هجری در خاورمیانه را به خود اختصاص داده اند، امروز می‌تواند مورد استفاده حکومت‌های فعلی ایران قرار گیرد.
با این حال شوربختانه تا کنون، ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی حکومت ۵۰ ساله سربداران خراسان به پایتختی دارالمومنین سبزوار مورد تحقیق و پژوهش مفصل قرار نگرفته و عمده پژوهش‌ها، به بررسی جنبه‌های سیاسی و مذهبی این جنبش معطوف شده است.
اما همان مقدار پژوهش‌های انجام گرفته نشان می‌دهد، امیران سربداران که عمدتاً از پهلوانان و جوانمردان خوشنام زمان خود بودند، با پیروی از آموزه‌های متعالی دین اسلام، در زمینه اقتصادی و اجتماعی چنان منش نیکویی از حکومت را از خود به نمایش گذاشتند که می‌توان گفت، دوره نهضت سربداران با وجود وسعت محلی و مدت کوتاه (نیم قرن) آن، دوره ای ناب از ایجاد یک حکومت اصیل ایرانی بر مبنای دفاع از هویت تاریخی و تمامیت ارزی وطن با محوریت احکام دین جهانی اسلام و مذهب پاک تشیع بود.
واکاوی منابع تاریخی مرتبط با دوران سربداران به طور کل مورخان را به این نکته رهنمون می‌سازد که مردمی‌بودن، عدالت گستری و دین مداری در اندیشه سربداران بویژه در سال‌های نخستین قدرت یابی آنان واجد جایگاهی والاو ویژه بود.
اوج الگوهای مطلوب رفتار اجتماعی و اقتصادی سربداران را می‌توان در پایتخت این حکومت مشاهده نمود.
به طوری که مورخانی که در زمان حکومت سربداران از دارالمومنین سبزوار دیدار کرده اند، اوضاع عمومی‌اجتماعی و اقتصادی مردم پایتخت سربداران را چنین توضیح داده اند :
شیوه وصول مالیات در دولت سربداری:
در زمان حکومت سربداران دهقانان فقط سه دهم محصول جمع‌آوری شده را به عنوان مالیات به دولت می‌پرداختند و اضافه بر این مبلغ، دیناری از آنها به عنوان مالیات گرفته نمی‌شد.
فرمانروا، مقربان و سربازان همه یک جور لباس می‌پوشیدند و جامه‌های آنها شامل پارچه‌هایی از پشم گوسفند یا شتر بود، در خانه فرمانروا هر روز گردهمایی تشکیل می‌شد که حاضران غذا می‌خوردند، در این اجتماع هر کس اعم از ثروتمند و بینوا می‌توانست شرکت کند و غذا بخورد . چریک‌ها معمولا از میان دهقانان برگزیده می‌شدند، شماره آنها در آغاز دوازده هزار تن، بعدها هیجده هزار تن و سرانجام بیست و دو هزار تن مرد رزمنده بود، همه اینها از دولت حقوق می‌گرفتند. رزمندگان سربداران به عنوان دلیر ترین پیکار جویان نامدار شدند.
فرمانروایان سربدار با اینکه خود را در بعضی مواقع سلطان یا نایب‌السلطنه نامیده و نام خویش را در خطبه آورده و سکه به اسم خود زدند با این وصف تمایلی به انجام تشریفات و شکوه و جلال سازمانی که لازمه زندگی درباری است نداشتند.
بطوریکه در منابع مختلف دیده می‌شود گاهی درویشان طریقت شیخ حسن جوری و گاهی لشکریان آزادانه وارد مجلس رئیس سربداران می‌شدند و می‌توانستند آشکارا به اعمال و رفتار وی خرده گرفته، حتی برکناری او را طلب کنند .
مردم گرایی امیران سربداران از این نکته مستفاد می‌شود که حاکمان سربداری از سویی موروثی برتخت نمی‌نشستند و از دیگر سوی، نه تنها از میان اشراف انتخاب نمی‌شدند بلکه از هر قشر و صنفی می‌توانستند در صورت ابراز لیاقت بر تخت حکومت برنشینند و یا به مقامات بالادست یابند. وجود پیشوایان و سپهسالارانی متعدد چون آی تیمور محمد که غلامی‌بیش نبود، کلواسفندیار که پیشه وری ساده بود، کلو ابوبکر نداف که رئیس صنف ندافان سمرقند بود، یحیی کرابی که نوکر یکی از بزرگان سربداری به شمار می‌آمد، پهلوان حیدر که قصاب بود و… در میان بزرگان سربداری بر درستی این مدعا گواه است.
برخی از خصوصیات فرمانروایان سربدار از قبیل پوشیدن لباسی مانند لباس دیگران یا کسوت مساوات و برابری در تقسیم غنائم جنگی و گستردن سفره برای عموم و سالی یکبار به تاراج دادن خانه سلطان نشان می‌دهد که قشرهای پائین مردم و جناح افراطی سربدار که دارای تمایلات شدید مساوات‌طلبی بودند، در حکمرانان سربدار نفوذ و فشار سخت اعمال می‌کردند.
اقدامات دیگر و از آن جمله تقلیل میزان خراج محصول و لغو سایر عوارض و مالیات‌هایی که مطابق شریعت اسلام نبود مؤید نظریه بالاست.
البته بدین طریق تمام آرزوهای روستائیان جامه عمل نپوشید، ولی حتی تا این اندازه هم نسبت به سیاست مالیاتی ایلخانان مغول و حتی غازاخان، بارشان را فوق‌العاده سبک می‌کرد.
بدین ترتیب اقداماتی که فرمانروایان سربدار در زیر فشار مردم بعمل آوردند موجب افزایش نیروهای تولیدی در قلمرو ایشان گردید .
اطلاعات مختصر مندرج در منابع موجود شاهد این مدعا است . مثلا میرخواند درباره یحیی کرابی هفتمین فرمانروای سربداران می‌نویسد که : از غایت عدل و داد ولایت او بنهایت آبادانی و معموری رسید خواند میر درباره وی می‌نویسد : مملکتش معمور و آبادان گشت.
دولت‌شاه از احیای قناتها در ولایت طوس و مشهد صحبت می‌دارد حافظ ابرو و در وصف خراسان در نیمه دوم قرن هشتم هجری از رونق و ترقی ولایت بیهق در عهد فرمانروایان سربدار سخن می‌گوید و یادآور می‌شود که شهر سبزوار، پایتخت سربداران، در پایان دوره حکمرانی ایشان توسعه یافت و به یکی از بزرگترین شهرهای ایران مبدل گشت.
اینک به واسطه وجود چنین الگوهای اصیل و بومی‌در درازنای تاریخ کهن ایران اسلامی‌برای اجرای صحیح عدالت اجتماعی و اقتصادی انتظار می‌رود دولت‌های امروزی ایران به ویژه در نظام جمهوری اسلامی‌با به کار بردن تدابیر و روش‌های صحیح مبتنی بر هویت پرافتخار تاریخی و فرهنگی این مرز و بوم راه‌های مناسب برای حل مشکلات موجود و حرکت به سمت ساخت نظام اجتماعی ، سیاسی ، اداری و اقتصادی مطلوب بیابند.

برخی منابع مورد استفاده :
۱- عبدالرفیع حقیقت، تاریخ جنبش سربداران و دیگر جنبشهای ایرانیان در قرن هشتم هجری،تهران: انتشارات علمی، چاپ دوم خرداد ۱۳۶۳٫
۲- اندیشه و آرمان در نهضت سربداران، روزنامه جام جم شماره ۳۱۷۹ صفحه ۱۱ (اندیشه) ۱۳۹۲/۴/۲۷
۳- روحانی سیدکاظم ، تحلیلی بر نهضت سربداران ، روزنامه کیهان (اندیشه) شماره ۲۷ ، ۱۳۶۸
۴- دولت سربداری شیخی – شیعی در سبزوار ،
5- پرتال جامع علوم انسانی

6- وبسایت باشگاه اندیشه

منبع : مجله اینترنتی سبزواری ها

کوچه پس کوچه پیوندها

کلیک کنید:

سروده ابن یمین فریومدی برای شیخ حسن جوری سربداری دومین رهبر مذهبی سربداران