دکتر مهیار علوی مقدم:
ادبیات سربداران در زمره ادبیات مقاومت است/گفتمان ادبی سربداران، ستم ستیزی، دین باوری و آزادمنشی است
وبسایت کنگره بین المللی سربداران:
سبزوار،خاستگاه نهضت سربداران، به روایتی کانون اصلی نثر فارسی است
نهضت شیعی سربداران از آن رو که اولین قیام تمام شیعی ایرانی بود که منجر به تشکیل حکومتی شیعی در کشور شد تاثیرزیادی بر بسیاری از حیطه های فرهنگی و ادبی و سیاسی تاریخ ایران داشته است. یکی از این حیطه ها که همواره مورد پژوهش و توجه بسیار بوده است حیطه ی ادبیات فارسی است. سربداران با داشتن رویکرد مثبتی که نسبت به شعراء زمان خود داشتند توانستند در زمینه هنر و ادبیات ایران تأثیرات عمیق و طولانی مدتی برجای گزارند .گفتگویی با دکتر مهیار علوی مقدم رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه حکیم سبزواری و از چهره های برجسته ی علمی و فرهنگی این دانشگاه بزرگ شمال شرق کشور داشته ایم درباره ی بازتاب و تاثیرگذاری نهضت سربداران سبزوار در ادبیات کلاسیک و معاصر ایران که در ادامه خواهد آمد:
سبزوار،خاستگاه نهضت سربداران، به روایتی کانون اصلی نثر فارسی است
۱– با تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید، به نظر شما تأثیر نهضت سربداران در ادبیات فارسی چگونه بود و شما عوامل و شاخصه‌های تأثیرگذار این نهضت را بر ادبیات و شعر فارسی چگونه ارزیابی می‌کنید؟
* با سپاس بسیار از شما و تمام دست‌اندرکاران همایش بین المللی بزرگداشت هفتصدمین سال نهضت سربداران و با آرزوی قلبی برگزاری همایش غنی و پربار. در پاسخ باید گفت در کنار تمام جنبه‌ها، ارزش‌ها و تأثیرات مذهبی و دینی، سیاسی و اجتماعی نهضت سربداران، در عرصه‌ی فرهنگ، ادب و هنر نیز این نهضت که به تشکیل نخستین حکومت شیعی در ایران انجامید، توانست بر شماری از شاعران، نویسندگان و هنرمندان تأثیر گذارد و با نمادسازی زیبا و معناداری در بیان مفاهیم آزادگی و ستم‌ستیزی، بر آفرینش شماری از آثار ادبی و هنری، نقشی مؤثّر ایفا کرد و نیز بر بسیاری از قیام‌ها و نهضت‌های پسین مانند قیام مرعشیان مازندران و سربداران کرمان تأثیر گذاشت.
این تأثیرگذاری، عمدتاً به علّت گفتمان ستم‌ستیزی، دین‌باوری و آزادمنشی نهضت سربداران بود و از این‌رو در حوزه‌ی ادبیات، در نوع و ژانر ادبی «ادبیات مقاومت و پایداری» جای می‌گیرد و بر آفرینش شماری از اشعار کلاسیک و معاصر ادب فارسی و نیز در عرصه‌ی هنر در حوزه‌های گوناگون تندیس‌سازی، آفرینش مجموعه تلویزیونی «سربداران»، نمایش‌نامه‌نویسی و نثر کلاسیک و معاصر فارسی تأثیر گذاشته است.
۲– گویا این نهضت تأثیر قابل توجهی در شعر معاصر فارسی پیش و پس از انقلاب داشته است. لطفا به نمونه‌هایی از این تأثیرگذاری در شعر معاصر فارسی اشاره کنید.
*چندین شاعر معاصر زبان فارسی به موضوع نهضت سربداران پرداخته‌اند: ملک‌الشعرای بهار در منظومه‌ای تاریخی، به پیشینه‌ی تاریخی سربداران اشاره‌ای می‌کند، به این ترتیب:
سرور احرار ایرانند، آل سربدار
شهر نیشابور بگرفتند و بس شهر و دیار
بعد طغاتیمور چنگیزی به گرگان شهریار
سربداران بر سرش در خاک گرگان ریختند
… کز فشار ظلم آشفتند اندر سبزوار
وز دهاقین لشکری کردند بیرون از شمار
و آخرین خرس مغول او بود، در این مرغزار
همچو شیر شرزه خویش را به خاک آمیختند
ملک‌الشعرای بهار در این منظومه، سربداران را بر دیگر حکومت‌های تاریخی ایران برتر شمرده و از سربداران به عنوان «سرور احرار ایران» یاد کرده است. ضمن آن که در این منظومه، به بخش‌هایی از جغرافیای سرزمین حکومت سربداران (سبزوار، بیهق، نیشابور، گرگان، توس، قهستان، قومس، سمنان، طبرستان، ترشیز، اسفراین و جوین) اشاره کرده است.
در شعر معاصر فارسی، نمونه‌هایی که شاعران به نهضت سربداران اشاره کرده‌اند بیش از شعر کلاسیک است و این به آن معناست که گفتمان ستم‌ستیزی و آزادگی این نهضت در دوره‌ی معاصر بیش از دوره‌ی مشروطیت بوده است. از دیگر نمونه‌هایی که شاعران معاصر به موضوع سربداران پرداخته می‌توان به این چند مورد اشاره کرد:
سیدحسن حسینی:
سبزیم که از نسل بهاران هستیم
دور است ز ما تن به مذلّت دادن
پاکیم که از تبار یاران هستیم
ما وارث خون سربداران هستیم
کاوس کمالی‌نژاد:
ای آشنا با زخم سرخ سوگواران
ای هم قسم با کاوه‌ی آهنگر ای مرد
در ترکش آرش تو بودی آخرین تیر
از جنگل آتش گذشتی چون سیاوش
ای وارث اندوه جانفرسای یاران
تنها تو بر جا ماندی از خیل سواران
می‌بوسمت ای یادگار سربداران
ای پاسدار آتش شب زنده‌داران
حمید پورعیسی:
ما منتظر نگاه یاران هستیم
ای واژه‌ی نور پرتوافشانی کن
در مسلخ عشق سربداران هستیم
بی تو به خدا بی‌سر و سامان هستیم
ساسان مظهری:
یک جام و صد قلندر، این است دام جانان
رزمی ز صد قلندر، بر غصب جام و ساغر
زین جنگ نابرابر، جامی نمانده در بر
کو جرعه‌ای ز باده، کو وصل و کام یاران
سرها بریده بینی چون دشت سربداران
جویی زخون روان است بردشت و کوهساران
۳- آیا شاعران کلاسیک نیز به موضوع نهضت سربداران پرداخته‌اند؟
*درست است که بخشی از درون‌مایه‌های شعر کلاسیک فارسی، مضامین اجتماعی و سیاسی است و در ادب فارسی، آثاری را می‌توان یافت که در آن‌ها انتقادهای سیاسی و اجتماعی دیده می‌شود و به ویژه مفاهیم برآمده از نهضت شعوبیه در قرن‌های نخستین اسلامی و جریان‌های فکری معتزله و اسماعیلیه در برابر تسلط کلام اشاعره و نیز نهضت حروفیه که در شعر فارسی بازتاب یافته، همگی دستاورد نوعی نگرش انتقادی در برابر ستمگری بوده است امّا اساساً بازتاب ادبیات پرخاشگرانه و انتقادی پس از مشروطیت در ایران رنگ و شتاب بیش‌تری می‌گیرد.
از این‌روست که بازتاب نهضت سربداران در شعر کلاسیک فارسی، چندان برجسته نبوده، چرا که محدوده‌ی حاکمیت جغرافیایی سربداران، چندان گسترده نبوده و تقریباً به پهناوری غرب خراسان بوده و از سوی دیگر در تمامیّت شعر فارسی، به ویژه در سده‌های ۸ و ۹ ق. دوری از صراحت کلامی و ابهام‌گرایی و ایهام‌گویی، مانعی در برابر بیان دیدگاه‌های پرخاشگر انتقادی، سیاسی و اجتماعی همانند اندیشه‌های سربداران بوده است.
۴- در مجالی دیگر به این موضوع می‌پردازیم، که اشاره کردید. حال ممکن است به نمونه‌هایی از شعر کلاسیک فارسی درباره‌ی نهضت سربداران اشاره‌ای کنید؟
*بله. بهترین نمونه، از آنِ ابن یمین فریومدی، شاعر سربداری سده‌ی ۸ق. است که تعدادی از ممدوحان او، از حاکمان سربداری هستند مانند خواجه وجیه‌الدین مسعود سربداری، خواجه علی سربداری، پهلوان حسن دامغانی سربداری و خواجه نجم‌الدین علی مؤیّد سربداری و به ویژه شعری در رثای شیخ حسن جوری، اندیشمند نهضت سربداران سروده است، به این ترتیب:
واجب بُوَد از راه نیاز، اهل زمَن را
آن سایه‌ی یزدان که چو خورشید بیاراست
در رسته‌ی بازار هنر، ملک خریده است
گر جمله جهان، صدقه کند همت دادش
در خواستن از حق به دعا، شیخ حسن را
رایش به صفا، روی زمین را و زمَن را
وز گوهر شمشیر، ادا کرده ثمن را
این خانه ادا را بوَد اثار، نه من را
ابن یمین پنج قصیده و یک قطعه در مدح خواجه وجیه‌الدین مسعود، دومین حاکم سربداران، سروده است. شیخ حسن جوری، در صفر سال ۷۴۳ق. در جنگ با لشکر هرات در ولایت خواف کشته شد و در رکاب وی، ابن یمین حضور داشت و در همین جنگ، دیوان او گم شد و وی به اسارت درآمد.
۵– جایگاه نهضت سربداران در نثر فارسی چگونه است؟ به این موضوع هم لطفاً اشاره کنید.
*در کتاب‌های کلاسیک فارسی مانند جغرافیای حافظ ابرو، مجمل فصیحی خوافی و نیز روضهالصفای میرخواند و هم‌چنین حبیب‌السیر خواندمیر و نیز تاریخ طبرستان و رویان و مازندران سید ظهیرالدین مرعشی و بسیاری دیگر، مستقیم و غیرمستقیم به نهضت سربداران اشاره‌ای شده است. اما تمام این منابع، دارای اشارت‌های تاریخی است و متنی ادبی که مفاهیم «سربداری» در آن‌ها به شکل هنری و ادبی به این مفاهیم اشاره کرده باشد آفریده نشده است. اما نکته‌ی گفتنی این است که خاستگاه نهضت سربداران، سبزوار، به روایتی، کانون اصلی نثر فارسی است، چرا که نویسندگانی چون ابوالفضل بیهقی، ابوالحسن بیهقی، عطاملک جوینی، دکتر علی شریعتی و محمود دولت‌آبادی را در خود پرورانده است. اکنون که در اول آبان قرار داریم و روز ملی بزرگداشت ابوالفضل بیهقی، پدر نثر فارسی در آن ارج نهاده می‌شود پیوند بین نهضت سربداران و تاریخ بیهقی با خاستگاه مشترک، سبزوار، بسیار زیبا و پر معناست.
۶- چرا این نهضت که یکی از اولین خیزش‌های شیعی در ایران بود، آن طور که شایسته و بایسته است در ادبیات پایداری ما بازتاب نیافته است؟
*اساساً ادبیات پایداری یا مقاومت، ادبیات ستیهندگی، ظلم‌ستیزی، آزادمنشی و آزادگی است که در برابر استبداد داخلی، غارت سرزمین‌ها، نبود آزادی‌های فردی و اجتماعی پدید می‌آید و هدف آن، دعوت به مبارزه و پایداری در برابر ستمگران و متجاوزان است. عناصر اصلی این نوع ادبیات، تعهد، حضور و نقش مردم، تحولات و وقایع اجتماعی است. خوب تمام این ویژگی‌ها در دوره‌ی قیام‌ها در برابر هجوم ایلخانان مغول در سده‌ی ۸ ق. در نهضت سربداران وجود داشته، اما واقعیت این است فرهنگ و هویت ملی ما ایرانیان، در مجموع در برابر هجوم مغولان و ایلخانان مغول، منفعل و ناتوان عمل کرده است و در ادبیات عارفانه، زاهدانه، سوگوارانه و مرثیه‌گونه، چندان توفندگی و ستیهندگی را در شعر فارسی، شاهد نیستیم. واقعیت این است گفتمان انقلاب اسلامی و وجود مشترکات این گفتمان با گفتمان نهضت سربداران از جمله شیعه‌گرایی، ستم‌ستیزی، انقلابی‌گری، میهن‌دوستی، مفاهیم سیاسی ایدئولوژیکی، عمل‌گرایی، مظلومیت‌گرایی، آزادگی و آزادمنشی، موجب شده است این نهضت، پس از انقلاب اسلامی، هر چه بیش‌تر در حوزه‌های هنر و ادبیات بسط و گسترش یابد. ضمن آن که به گمان من، دوره‌ی کوتاه مدت حدود ۵۰ ساله‌ی حکومت سربداران و اختلافات گسترده‌ی این حاکمان و نیز دوری گزیدن از نظریه‌پردازی و آگاهی‌بخشی و نبود رهبران فکری با هدف تدوین ایدئولوژی این نهضت و کمرنگ بودن نقش کاریزماتیکی این رهبران حتی در گفتمان شفاهی آن باعث شد تا زمان ظهور انقلاب اسلامی (یعنی تا دهه‌ی ۴۰ و ۵۰ شمسی)، گفتمان برآمده از نهضت سربداران و آرمان‌خواهی، نمادگرایی، آزادی‌خواهی و حقیقت‌طلبی آن، به گفتمان غالب در فرهنگ ما چندان تبدیل نشود و به همان نسبت نیز کم‌تر به حوزه‌ی ادبیات فارسی راه یافت.
۷– شما اشاره‌ای کردید به تأثیر نهضت سربداران در عرصه‌ی هنر. این تأثیر چگونه بوده است؟
در عرصه‌ی هنر نیز نهضت سربداران در چند حوزه تأثیر داشته است: یکی در حوزه‌ی تندیس‌سازی که می‌توان به تندیس هفت پیکر از مبارزان سربدار در سر در ورودی شهر سبزوار اشاره کرد. این تندیس‌های عظیم در دهه‌ی ۷۰ توسط استاد حسین ماستیانی با الهام از قیام سربداران آفریده شد و تندیس‌هایی نمادین از ۶ مرد و یک زن مبارز سربدارای است که در دستشان قرآن و پرچم قرار گرفته، با چهره‌ای مصمم در برابر دشمنِ متجاوز خارجی و نیز آفرینش مجموعه‌ی تلویزیونی «سربداران» در سال ۱۳۶۳٫
۸- لطفاً درباره‌ی این مجموعه‌ی تلویزیونی و ویژگی‌های آن و تأثیر آن بر روحیه‌ی ظلم‌ستزی و آزادگی ایرانیان برای ما صحبت کنید.
*سریال «سربداران» در سال ۱۳۶۳ به نمایش درآمد. به کارگردانی محمدعلی نجفی و به نویسندگی کیهان رهگذر و با آهنگسازی فرهاد فخرالدینی. این مجموعه‌ی تلویزیونی، داستان پایمردی و ستم‌ستیزی و وطن‌دوستی مردم خراسان و قیام مردم باشتین و بیهق و مبارزه شیخ حسن جوری در برابر ظلم و ستم تاتار و مغولان بود. این سریال علاوه بر گشودن باب آشنایی ایرانیان در دهه‌ی ۶۰ در آن سال‌ها در بسط و گسترش روحیه‌ی ضدیت با متجاوزان بعثی در جنگ تحمیلی و ستم‌ستیزی و آزادمنشی نقشی مؤثر داشت و گویا نوعی حالت این همانی بین جوانان ایرانی رزمنده‌ی مبارز در برابر متجاوز بعثی در دهه‌ی ۶۰ با جوانان سربدار مبارز در برابر ستمگری ایلخانان مغول در سده‌ی ۸ق. ایجاد شده بود. یکی از جنبه‌های تأثیرگذاری این مجموعه‌ی تلویزیونی آهنگ، متن آن بود که توسط آهنگساز مشهور، فرهاد فخرالدینی ساخته شده بود.
۹– تأثیر آهنگ متن سریال «سربداران» چگونه بود؟
*فرهاد فخرالدینی، آهنگساز مجموعه‌ی تلویزیونی «سربداران» همان آهنگساز مجموعه‌ی تلویزیونی امام علی(ع) است. موسیقی این سریال برای نسل ما که همان سال‌ها این سریال را دیده بودند دارای خاطرات نوستالژیک و ارزشمندی است که هیچ‌گاه از ذهنمان نمی‌رود. آهنگ این سریال، تداعی کننده‌ی نام سربداران است همان طور که آهنگ سریال امام علی(ع)، تداعی کننده‌ی نام علی (ع)است. گویا این آهنگ‌ها، شناسنامه‌ی این مجموعه های تلویزیونی معناگرای تأثیرگذار معنوی است. اما چرا آهنگ مجموعه ی تلویزیونی سربداران این چنین ماندگار شده است؟ به گمان من چند علت عمده دارد: یکی توانایی فردی و علمی فرهاد فخرالدینی، آهنگساز آن است. نیز باروری اندیشه‌ی فخرالدینی که براساس پشتوانه‌ی فرهنگ ملی ایران شکل گرفته است. باور او به مردم و درک هویت فکری و فرهنگی مردم ایران و آزادمنشی و ستم‌ستیزی آهنگساز نیز در این مورد بسیار مؤثر بوده است.
بسیاری از مردم ما نمی‌دانند اجرای موسیقی «سربداران» در مقر سازمان ملل در ژنو در اواخر سال ۱۳۹۲، به وسیله‌ی ارکستر فیلارمونیک ژنو بسیار جالب و تأثیرگذار بود. هیچ‌کس در اروپا فکر نمی‌کرد گویا اصلاً ایران موسیقی و ساز داشته باشد، ولی این اجرا، ظرفیت موسیقی ایران را به اروپا به نمایش گذاشت و نیز ظرفیت‌های آهنگساز ایرانی، فرهاد فخرالدینی را.
نظرت را بنویس
