ملاحسین واعظ کاشفی ادیب و دانشمند برجسته سبزواری در قرن نهم هجری یکی از شخصیت های اثرگذار و شاخص در فرهنگ و ادبیات عاشورایی ایران است به طوری که وی پدیدآورنده اولین کتاب مرثیه های عاشورایی به زبان فارسی است که اتفاقا بسیار هم فراگیر شد و تا چند قرن اصلی ترین منبعی بود که درمجالس سوگواری های امام حسین (ع) در میان فارسی زبانان مورد استفاده قرار می گرفت و حتی به زبان های دیگری نظیر ترکی و کردی ترجمه شده است.(منبع)

به گزارش مجله اینترنتی اسرارنامه البته با وجود همه اهمیتی که کتاب روضه الشهدای کاشفی دارد، نمی توان آن را یک اثر سراسر حسن دانست و انتقادات متعددی هم به این کتاب وارد آمده است. انتقاداتی که اکثرا ناظر بر جنبه استنادی آن است و گفته می شود مطالب خلاف واقع زیادی در این کتاب مشاهده می شود.

این انتقاد را البته از این زاویه نیز می توان نگاه کرد که ملاحسین واعظ کاشفی به عنوان اولین کسی که مقتلی به زبان فارسی پدید آورده است، بیش از آنکه تحقیقی تاریخی خلق پدید آورد، اثری ادبی و داستانی خلق کرده که اتفاقا به لحاظ همین جنبه ادبی و نمایشی روضه الشهدا، این کتاب توانسته تا این حد بین عموم ایرانیان محبوب و پر طرفدار شود و در سال هایی که هیچ اثر دیگری به زبان فارسی برای عموم مردم نبوده تا با واقعیت کربلا آشنا شوند، حداقل از طریق این اثر داستانی و نمایشی ارتباطشان را با این ماجرای مهم تاریخ تشیع قطع نکنند.

درهمین زمینه حتی برخی کارشناسان به روشنی توصیه می کنند،که هرچند روضه الشهدا یکی از فصیح ترین کتبی است که تا کنون درباره وقایع عاشورا نوشته شده اما یک کتاب تحقیقی نیست و جنبه تبلیغی دارد و بنابراین علاقه مندان نباید برای با خبر شدن از تاریخ به سراغ این کتاب بروند بلکه این اثر بیشتر برای استفاده های ادبی و نمایشی نظیر آنچه در تعزیه خوانی ها اتفاق می افتد، مناسب است.

به هرحال فارغ از هر دو دیدگاه مثبت و منفی فوق درباره روضه الشهدا، اگر بپذیریم که این اثر معتبرترین منبع ادبیات فارسی برای آگاهی از واقعه عاشورا نیست، اما در جایگاه اولین اثر تألیف شده در این زمینه از اهمیت خاص خود برخوردار است تا حدی که آنچه امروز به نام مجالس روضه خوانی معروف شده ، از نام همین کتاب برگرفته شده است.

اما بعد از ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب مشهورش روضه الشهدا تعداد نویسندگان و شاعرانی که برای ماجرای عاشورا مرثیه سرایی کرده و آثاری به زبان فارسی خلق کرده اند روبه فزونی گذاشته است.

روزنامه جمهوری اسلامی ایران چند روز قبل در همین زمینه طی انتشار مطلب مفصلی نگاهی به برخی مرثیه های عاشورایی در شعر فارسی انداخته و نوشته است:

رثای شهیدان کربلا در شعر فارسی

رثاء مذهبی تازه‌ترین موضوعی است که در ادبیات قدیم فارسی راه یافته و هنوز بیش از چند قرن از ظهور و رواج آن نمی‌گذرد. این نوع شعر اختصاص به مذهب تشیع دارد.

قدیمی‌ترین کتاب منثور که در مرثیه شهدای کربلا نوشته شده است کتاب روضه‌الشهدای ملاحسین کاشفی معاصر سلطان حسین بایقرا و جامی از دانشمندان و نویسندگان معروف و پرکار قرن نهم است. این کتاب همان است که به روضات مختلف تقسیم و در هر روضه قسمتی از معصیت وارده بر حضرت امام حسین(ع) و یاران او نقل شده است و آنرا در ایام عزاداری درمجالس و تکایا می‌خواندند. اصطلاح روضه‌خوانی نیز چنانکه پیداست از همین جا به دست آمده است.

توجه شعرا و صاحب طبعان به موضوعات مذهبی و ذکر مناقب ائمه اطهار و شرح ماجرای جانسوز کربلا از همان قرن نهم که تشیع مذهب رسمی ایران شد و سخت‌گیری بر شیعیان کاهش یافت، بطور گسترده پیدا گردید وگرنه در گذشته هم در سوک این مصیبت بزرگ هر چند با خطر کردن و تقیه آثاری به دست آمده است از جمله ابیات زیر از سیف‌الدین فرغانی شاعر و عارف قرن هفتم می‌باشد:

ای قوم در این عزا بگزیید
برکشته کربلا بگرئید
از خون جگر سرشک سازید
بهردل مصطفی بگرئید
و زمعدن دل به اشک چون در
بر گوهر مرتضی بگرئید
بر دنیی کم بقا بخندید
بر عالم پرعنا بگرئید
تا شسته شود کدورت از دل
یک دم ز سرصفا بگرئید
نسیان گنه صواب نبود
کردید بسی خطا بگرئید
و زبهر نزول غیث رحمت
چون ابرگه دعا بگرئید

از شعرای قرن نهم که غالبا در مناقب ائمه شعر سروده و یا قلم را بیشتر به ذکر مصائب خاندان عترت و رسالت در واقعه کربلا معطوف داشته‌اند. کمال غیاث شیرازی، بابا سودا ابیوردی، تاج‌الدین حسن تونی سبزواری، ابن حسام قهستانی، خواجه اوحد سبزواری، لطف‌الله نیشابوری و کاتبی ترشیزی را باید نام برد.
 

بعد از استقرار صفویه و رسمیت یافتن مذهب تشیع زمینه ایجاد و انتشار اینگونه آثار و اشعار کاملا فراهم گردید و بازار مرثیه‌سرایی رونق کامل یافت و از گوشه و کنار شعرا و نویسندگانی ظهور کردند و کتب و دیوان‌ها پرداخته شد ولی نکته قابل توجه اینجاست که قسمت اعظم این آثار واشعار فاقد جنبه ادبی و تاریخی است و نمی‌توان آنرا در زمره ذخائر ادبی زبان فارسی محسوب داشت.

چه می‌دانیم تشکیل مجالس سوگواری و عزاداری مذهبی در دوره صفویه و بعد از آن تا چه اندازه در سرتاسر ایران عمومیت داشته و چگونه کلیه طبقات مردم در این تظاهرات و مراسم شرکت داشته‌اند، پیداست اشعار و تالیفاتی که برای چنین مردمی که اکثرشان عامی و عاری از ذوق سلیم و معلومات ادبی بودند، ساخته و پرداخته شود طبعا ارج و بهای قابل ملاحظه‌ای نمی‌تواند داشت این است که اساسا این رشته زیاد مورد استقبال خواص شعرا و صاحب ذوقان قرار نگرفت و از میان گویندگان نامی جز در موارد نادر کسی به سرودن مراثی مذهبی نپرداخت و این رشته از شعر فارسی، بیشتر جنبه مداحی و هیاتی پیدا کرد.

معروفترین مرثیه سرای ایران محتشم کاشانی است (متوفی در 996). این شاعر نیز مثل همه شاعران در بدوجوانی به سرودن اشعار ذوقی و عشقی پرداخت و چون شهرت یافت به دربار صفوی راه پیدا کرد. ولی محیط مذهبی و شدت تمایلات واحساسات دینی و سیاست خاص دربار صفوی اقتضای مدیحه‌سرایی نداشت. معروف است که شاه طهماسب مدایح او را رد کرد و سرودن مدایح مذهبی در مناقب ائمه توصیه‌اش نمود.

محتشم در ساختن مراثی قدرت و مهارت بسزایی از خود نشان داده و حقا شایسته است که پیشرو و قافله‌سالار این دسته از شاعران به شمار رود. محتشم ترکیب‌بند موثر و حزن‌انگیزی در شرح واقعه کربلا ساخته که تا به امروز زبانزد خاص و عام است. ابیاتی مثل:
 

باز این چه شورش است
که در خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است

از متاخران محمودخان ملک‌الشعرا ترکیب بند بسیار فصیح و جانسوزی مشتمل بر چهارده بند در ذکر شهادت و شرح مصیبت حضرت سیدالشهدا سروده که اگر فضیلت سبقت و تقدم نبود ما آنرا هم پای مراثی محتشم قرار می‌دادیم. اینک چند بیت از آن:

باز از افق هلال محرم شد آشکار
و زغم نشست بر دل پیر و جوان غبار
باز آتشی ز روی زمین گشت شعله‌ور
کآفتاد از آن به خرمن هفت آسمان شرار
برخاست از زمین و زمان شور رستخیز
و زهر طرف علامت محشر شد آشکار
گفتی رسیده وقت که زیر و زبر شود
یکسر بنای محکم این نیلگون حصار
از حرب گاه اسب شهنشاه دین مگر
برگشت به سوی خیمه دگرباره بی‌سوار
چون شاه دین به خاک درآمد زپشت زین
بنماد روی خویشتن به شکرانه بر زمین
ابری ندید بر سر آن دشت، غیر تیغ
قصدی نیافت د ردل آن قوم غیرکین
بر آسمان فرشته زغم جامه چاک کرد
وز سوز دل به خلدبرین حور عین گریست
چون لاله رنگ روی زمین چون گه وداع
از سوز دل بر آن تن چون یاسمن گریست
پیرایه بخش چهره صبر و رضا حسین!
سرمایه شفاعت روز جزا حسین!

مرثیه سرایی‌های شعرای معاصر بویژ بعد از پیروزی انقلاب اسلامی فصل جدید و شکوهمندی است که در مجالی دیگر به آن پرداخته خواهد شد.

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی ، صفحه ادب و هنر - تاریخ: 23-07-1394

کوچه پس کوچه پیوندها

کلیک کنید:

بررسی ابعاد هنری روضه الشهدای کاشفی توسط دکتر پیتر چلکووسکی