شاهزاده محمد هاشم میرزا افسر شاعر مشروطه خواه و رئیس انجمن ادبی ایران
برای مطالعه فهرست فرهیختگان سبزوار هم اکنون روی اینجا کلیک کنید.
شاهزاده محمدهاشم میرزا ( زادهٔ ۱۴ دی ۱۲۵۸، سبزوار، درگذشتهٔ۱۸ شهریور ۱۳۱۹، تهران) ملقب به «شیخ‌الرئیس» و متخلص به «شازده افسر»، ادیب، شاعر، سیاستمدار، مشروطه طلب، رئیس انجمن ادبی ایران و نایب رئیس مجلس شورای ملی بود.
خاستگاه خانوادگی:
پدرش نورالله میرزا معروف به شاهزاده جناب، متخلص به نوری، از شاهزادگان درس خوانده قاجار، پسر محمد اسماعیل میرزا، پسر محمدرضا میرزا ( متخلص به افسر) پسر سیزدهم فتحعلی شاه قاجار و نیای مادری اش محمد هاشم میرزای جناب ( از شاگردان حاج ملاهادی حکیم سبزواری) بوده اند. افسر را به نام نیای مادری اش محمد هاشم نامیدند و خود او به احترام نیای پدری اش محمدرضا میرزا افسر در جوانی « افسری» ( منصوب به «افسر» = پدربزرگش ) تخلص می کرد و بعدها که به کمال رسید، تخلص خود را «افسر» نهاد و البته شهرتش از پدربزرگش پیشی گرفت.
تحصیلات:
افسر در سبزوار به تحصیلات پرداخت. وی پس از فراگرفتن زبان فارسی، بخش هایی از دانش های ریاضی و طبیعی را پدرش آموخت.سپس تا سن بیست سالگی و دو سالگی همگام با هم نسلان و هم کلاسان خود از جمله مرحوم امین الشریعه، نزد مدرسان آن شهر _ از جمله میرزا اسماعیل افتخار الحکمای طالقانی، حاج میرزا حسن حکیم ( داماد حاج ملاههادی سبزواری) و حاج میرزا حسن علوی سبزواری _ به فراگیری دانش های زمان ادامه داد. پدر من که البته خود مکرر افسر را در تهران و سبزوار دیده بود، پس از نگارش شرح حال تفصیلی افسر در تاریخ سبزوار، نوشته است : « افسر از دوستان صمیمی پدرم امین الشریعه بود و یک سال بعد از پدرم بدورد زندگی گفت.»
برابر یادداشت های دکتر قاسم غنی، شاهزاده افسر پس از تحصیلات مقدماتی و ادیب و عربیت، مدتی به عنوان معلم فارسی و مصاحب تیمورتاش که بعدها وزیر دربار رضشاه شد، به جوین می رود و مدتی هم در منزل مرحوم حاج میرزا حسین مجتهد سبزواری، محرر و کاتب اسناد بوده است، تا آن که سرانجام بعد از مشروطیت وارد خدمت اوقاف و معارف می شود و بعد از ازدواج با نوه نیرالدوله ( والی خراسان)، در عهد والی گری نیروالدوله در خراسان به ریاست اوقاف خراسان می رسد و سپس از سبزوار و نیشابور به نمایندگی مجلس انتخاب می شود.
مبارزات اجتماعی و سیاسی
افسر، پیشاپیش از جنبش مشروطیت، به افکار آزادی خواهانه جذب شد. فعالیت های او موجب شد نخست به مشهد و سپس به نیشابور تبعید شود.
افسر در جریان استداد صغیر به حزب دموکرات پیوست و با حمایت آن حزب در 1327 ق در دوره دوم مجلس از سبزوار نماینده مجلس شورای ملی شد.
وی در ادوار پنجم تا نهم هم از سبزوار ولی در دوره های سوم وچهارم از نیشابور نماینده مجلس شد.
افسر پس از خاتمه نمایندگی اش در دومین قانونگذاری، وارد تشکیلات معارف خراسان گردید و از آن پس مجددا در 1332 ق به نمایندگی دوره سوم مجلس انتخاب شد و عاقبت پس از تاجگذاری احمدشاه در 1332 ق شیخ الرئیس لقب گرفت. وی پس از اتمام دوره سوم مجلس، مجدد به ریاست معارف و اوقاف خراسان منصوب شد و مدتی هم مدعی العموم استیناف همان دیار شد.
موضع گیری های سیاسی
1- اعتراض به حمله روس های تزاری در سال 1332 ه.ق
2- مخالفت با کابینه سید ضیاالدین طباطبایی
3- مخالفت اولیه و موافقت نهایی با انتقال سلطنت از احمدشاه قاجار به رضاشاه
ریاست انجمن ادبی ایران
اهمیت افسر، بیشتر از جهت خدمات ادبی او و به اختصاص فعالیت او در سمت ریاست انجمن ادبی ایران است که از انجمن های پربار کشور بوده و در 1299 به همت حسن وحید دستگردی تاسیس شد و سپس ریاست آن به حسین ادیب السلطنه سمیعی و میرزا رضاخان نائینی رسید.
شعر و شاعری
افسر در شاعري پيرو سبك خاصى نبود. شعر را نيك مى‌شناخت و در نقد سروده‌هاي ديگران مهارت و تبحر كامل داشت و به گونه‌هاي مختلف، از جمله طرح موضوع براي مسابقه در ميان شاعران موجب تشويق آنان مى‌شد. كليات اشعار افسر كه حدود 4 هزار بيت شامل سرود، قطعه، رباعى، غزل، يك مثنوي كوتاه و دو تضمين از دو غزل سعدي است، با مقدمه‌اي به كوشش عبدالرحمان پارسا در 1321 منتشر شد. حدود 40 سال بعد پارسا اين ديوان را مجدداً به چاپ رساند. به علاوه، بخشى از اشعار وي به نام پندنامة افسر در 1312 در شيراز به چاپ رسيده است. البته بسياري از اشعار اين شاعر در زمان حيات خود او در مجلات و نشريات آن دوره منتشر شده است. پاره‌اي از سروده‌هاي او را نيز مستشرقان به زبانهاي خارجى ترجمه و منتشر كرده‌اند.
به طور كلى سروده‌هاي افسر بيشتر از مقولة نظم است تا شعر به معناي اخص. آنچه از آن به « جوهرة شعري » تعبير مى‌شود، در ديوان وي كمتر به چشم مى‌خورد. به نظر مى‌رسد هدف افسر در اين سروده‌ها بيشتر بيان پاره‌اي از واقعيات زندگى، نكات اخلاقى و پند و اندرزهاي پراكنده بوده تا شعر حقيقى به عنوان آفرينشى هنري. از سوي ديگر، چنين به نظر مى‌رسد كه نفوذ و موقعيت سياسى - اجتماعى او در قبول وي به عنوان شخصيتى اديب و شاعر، بى‌تأثير نبوده است.
مناصب و مشاغل
سرپرست انجمن ادبی ایران
نماینده مجلس شورای ملی ایران
به دنبال واقعه به توپ بستن مجلس به امر محمدعلى‌شاه افسر از سوي مردم سبزوار به نمايندگى دوره دوم مجلس شوراي ملى (1290-1288ش) برگزيده شد و در دور سوم (1294-1293ش) از نيشابور، و در دوره چهارم (1302-1300ش) از طرف مردم مشهد، و از دوره پنجم (1304-1302ش) تا نهم (1314-1311ش) از سبزوار به مجلس شورا راه يافت. او در ادوار نمايندگى غالباً نيابت رياست مجلس را داشت.
پس از كودتاي 1299ش و تشكيل كابينه سيدضياء طباطبايى، شاهزاده افسر يكى از دشمنان سرسخت اين كابينه در مجلس شورا بود. در مجلس پنجم كه پيشنهاد انقراض سلطنت قاجاريه مطرح شد، افسر يكى از امضاكنندگان ماده واحده‌ای بود كه با تصويب آن سلطنت قاجاريه بر افتاد.
نماینده مجلس موسسان ایران
از پى انقراض حكومت قاجار و تصميم بر تشكيل مجلس مؤسسان (15 آذر 1304) افسر از طرف مردم سبزوار به نمايندگى اين مجلس برگزيده شد.
درگذشت
شيخ‌الرئيس افسر كه در واپسين سالهاي عمر به بيماري قند مبتلا شده بود، در 18 شهريور 1319 در 62 سالگى بر اثر سكتة قلبى درگذشت و در كنار امام‌زاده عبدالله، در ري، به خاك سپرده شد. شاعران و نويسندگانى چند در بزرگداشت و سوك افسر شعرهايى سرودند و مقالاتى پرداختند كه در ديوان او گرد آمده است:
هیچ کس از قمار طرف نبست زانکه برد قمار باختن است
هر که زین کار بهره برد بباخت هر که زین دام دانه جسن نرست
هرد خوش خوی را کند بد خوی با حریفان پست چون پیوست
تهمت و نا سزا و دروغ و قسم از دو سر رایج است در هر دست
بهر یک بستنی بگاه قمار ای بسا عهد دوستی که شکست
نظرت را بنویس
