دکتر علی اکبر شایان/ مجله اینترنتی اسرارنامه

گرز دیو یکی از جاذبه های گردشگری سبزوار است که به دلیل کمیابی، شگفت انگیز بودن و نشان دادن فرایندهای زمین شناسی مورد توجه ژئومورفولوژیست ها و گردشگران زمین واقع می شود.

متخصصان علوم زمین در ایران به ویژه ژئومورفولوژیستها، عوارض ستونی شکل را بدون توجه به سنگ شناسی آنها، دودکش جن ، گرز یا تخت دیو، ستون سنگی، اشکال قارچیو انگشت خدا می نامند.

اصطلاحاتی معادل با گرز دیو در دیگر کشورها معمول و رایج است که نشان از فراوانی و تنوع آن دارد. به عنوان مثال می توان به اصطلاحاتی همچون هودو ، دموازل  (در فرانسه به معنای خانم هایی با موهای درست شده) داوولجا واروز  (در صربستان)، ماشروم راکز  (سنگهای قارچ مانند)، ارث پیلارز  (ستونهای زمین ) و ویو استونز  و راک پدستال ، لاگون استون ، آندراکت راک (سنگهای از پایین برش خورده) ارث پیرامید  (هرمهای زمین)، فیلارد راک  (سنگهای خیره کننده) و تند راک  (سنگهای خیمه مانند) اشاره کرد.

گرزهای دیو در سبزوار در مسیر ساروق به آبشارهای بفره و در کلاته مهدیان و بالای روستای بنگ قرار دارد.  با توجه به مشاهدات میدانی یک اصل می تواند در مورد گرزهای منطقه در نظر گرفته شود. هر جا یک گرز تیپیک وجود دارد اطراف آن چندین ستون سنگی و گرز کوچک نیز دیده می شود.

یعنی آن منطقه با شرایط زمین شناسی و  هیدرولوژی خاص خود زمینه ایجاد ستونهای جدید را دارد. از روشهای مختلفی می توان برای تعیین سن ستونهای سنگی استفاده کرد. از طریق ورنی سنگ، بررسی لیچن و میزان فرسایش رسوب در یک حوضه. آنچه از این نتایج بر می آید می توان گفت که سن پیدایش گرز بنگ حداقل به 27058 سال و گرز بفره به حداقل 21176 سال قبل بر می گردد. یک سوال اساسی اینجاست که چگونه یک سنگ با سن قدیمی تر بر روی رسوبات جوانتر قرار گرفته و آن را محافظت می کند. هیچ آثار برگشتگی لایه ها هم وجود ندارد. اما با یک بازسازی قدیمی لایه ها می توان دریافت  که پس از آتشفشان آگلومراها و ولکانوسدیمانترها و کنگلومراها شکل گرفته اند. پس از آن تکه سنگ بزرگی به وزن تقریبی 13 تن بر روی این رسوبات آرام می گیرد. در ادامه، فرسایش آبی و بادی کار خود را آغاز نموده و قسمتهای سست تر اطراف و زیرسنگ را با خود می برد. وزن سنگ کلاهک و سختی آن مانع فرسایش ستون شده و ستونی در زیر آن شکل می گیرد. عدم تضاریس و صاف شدگی در کلاهک گرزهای مورد مطالعه چند نکته را می تواند در ذهن متبادر نماید. اول اینکه فرسایش بر روی کلاهک قبل از تشکیل گرز به عنوان مثال با ضربه غلتیدن یا انحلال، خوردگی صورت گرفته باشد و یا قسمتی از فرسایش بعد از قرارگیری کلاهک بر روی ستون باشد. در گرزهای بفره و بنگ پیش بینی می شود که به علت سست شدن و ترک برداشتن لبه بالایی ستون، کلاهک در بالادست ستون بیفتد.

در بررسی میدانی مشاهده شده است که لبه پایینی ستون رو به رودخانه فرسایش کندتری نسبت به قسمت رو به قله دارد. این تأخیر در فرسایش می تواند به دلیل وزین بودن کلاهک با شد و یا حصار قسمت بالاتر مانع فرسایش این قسمت شده باشد. به عبارت دیگر می توان این گونه استنباط کرد که دوام فرسایشی وزنه و انتهای ستون یک رابطه دو سویه داشته و بقای هر کدام در گرو دیگری است. از اهمیت این گرزها باید گفت که طبیعت یک عمل طبیعی ناهنجار یعنی فرسایش داشته است، اما این فرم ارزش نگهداری برای گردشگران زمین را دارد و باید محافظت شود. از طرفی اشکالی همچون این گرز برای سنجش زلزله های دیرین و رخدادهای صورت گرفته در طول زمان بسیار با اهمیت است. این طور به نظر می رسد که در منطقه حداقل از زمانی که ستون یک متر ارتفاع گرفته است، یعنی 10000 سال پیش، زلزله ای به بزرگی 5 ریشتر و بیشتر(با کمی احتیاط و تقریبی بیان می شود) نیامده است. زیرا این سنگها با تکانه های زلزله بالای 5 ریشتر باقی نمی مانند.

مقاله گرزهای دیو و بررسی مورفومتری آن اولین بار در مجله جغرافیا و برنامه ریزی محیطی اصفهان توسط نگارنده چاپ شده است.