امید برومندی/ مجله اینترنتی اسرارنامه

چهل و یک سال از درگذشت دکتر شریعتی فرزند شایسته کویر مزینان و معلم بزرگ انقلاب می گذرد، در حالی که در طول این چهار دهه شرایط سیاسی و فرهنگی حاکم بر کشور تغییرات زیادی پیدا کرده است و به طور مثال در دولت های مختلفی که روی کار آمده اند برخورد با شریعتی و آثارش از ممنوعیت چاپ و تکفیر شخصیت او تا چاپ توسط انتشارات معتبر کشور و رسیدن به صدر آثار پرفروش ایران متغیر بوده است. اما در این بین یک چیز تقریبا همیشه در غرب خراسان به عنوان منطقه زادگاه دکتر شریعتی ثابت بوده و آن بی برنامگی و عدم توانایی مناسب مدیران و دستگاه های اجرایی، نهادهای عمومی و دانشگاهی در هر دوره ، برای پرداختن صحیح ، منسجم و رسمی به مسئله بزرگداشت شریعتی و همچنین برپایی جلسات و برنامه های نقد و بررسی منصفانه و حقیقت جویانه افکار و آثار او بوده است.

البته مردمان روستای مزینان همواره در طول چندین سال گذشته، با صفای دل خود در هر 29 خرداد، سالروز وفات دکتر شریعتی را پاس داشته اند. اما با توجه به بنیه ی دانشگاهی، فرهنگی و سیاسی و اداری منطقه سبزوار بزرگ، انتظار می رود برای بزرگداشت اندیشمندی نظیر شریعتی و البته برای نقد و بررسی آثار و افکار او، حرکات و برنامه هایی بیشتر و تخصصی تر از این فارغ از هر گونه رنگ و بوی سیاسی اجرا شود.

به هرحال امسال نیز چهل و یکمین سالروز درگذشت دکتر شریعتی سپری شد و اگرچه مراسم سخنرانی دکتر حسن محدثی استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران و دکتر مهران صولتی جامعه شناس سیاسی که قرار بود شب 29 خرداد در سبزوار برگزار شود، بدون هیچ اعلام دلیل موجهی لغو شد ، اما مزینانی ها در روز بیست و نه خرداد به رسم همه ساله خود، میزبان مراسمی بی ریا با حضور میهمانان فرهنگ دوستی از مردم سبزوار، نیشابور و مشهد و نیز میزبان معاون فرهنگی اجتماعی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری دکتر غلامرضا غفاری بودند.

*   *   *

در این مراسم معاون فرهنگی اجتماعی وزیر علوم گفت: شریعتی بخش مهمی از تاریخ و فرهنگ ماست که هنوز بعد از چهل سال از یادها نرفته و مردم برای برگزاری بزرگداشت وی اهتمام دارند واگر بخواهیم به یک بازخوانی و بازنگری از تاریخ معاصر بپردازیم، بدون در نظر گرفتن شریعتی امکان پذیر نیست و اگر انجام بشود، ناکامل و بی ثمر خواهد بود. این بدان معنی است که شریعتی آنقدر بزرگ است که امروز هم آثار او مستمسکی هستند برای ما که همچنان این میراث را مورد کاوش قرار دهیم و این برای ما یک ضرورت تاریخی و فرهنگی است.

دکتر غلامرضا غفاری افزود: در سیر تغییر و تحولات دانشگاه ها وقتی امروز حرف از نسل های سوم و چهارم دانشگاه ها به میان می آید، یک نکته کانونی وجود دارد و آن این است که دانشگاه نباید صرفا خود را به عنوان یک نهاد به آن محدوده و چهارچوبی تعریف می شود منحصر کند، بلکه باید در پیوند و در اتصال با جامعه خود را تعریف کند. وقتی چنین چیزی مطرح می شود بی تردید اساتید و عالمان و دانشمندان دانشگاه هستند که باید این پیوند را به وجود بیاورند و خودشان را در میانه جمع و جامعه ببینند، مسائل و مشکلات جامعه و آنچه را که در مناسبات اجتماعی و فرهنگی با آن مواجه هستند آن را مورد مداقه و تفکر و تأمل قرار دهند.

وی ادامه داد: اگرچه این نگاه به مسئولیت اجتماعی دانشگاه، در سال های اخیر و در قالب نسل سوم و چهارم دانشگاه ها مطرح شده، اما مرحوم دکتر شریعتی حدود هفت دهه قبل این نوع نگاه را مطرح کرد و خود را فقط در حصار دانشگاه محدود نکرد. در واقع او فقط معلم دانشگاه نبود بلکه او خود را معلم جامعه می دانست و مسائلی که برای خود تعریف می کرد بسیار فراتر از مسائل یک معلم و استاد دانشگاه بود. او در کنار کرسی دانشگاه، بیشتر وقت و زمان خود را در کرسی دیگری که ارتباط و پیوند بیشتری با جامعه داشت گذاشت و چه بسا که این فعالیت ها محدودیت هایی را برای کرسی دانشگاه او فراهم آورد. اما او همیشه ارتباطش را با جامعه مقدم می شمرد.

او اظهار داشت: شریعتی سوای اینکه یک عالم برجسته در حوزه جامعه شناسی و تاریخ ایران است ، یک مصلح اجتماعی هم هست. کسی که معتقد است با نقادی مناسبات حاکم بر جامعه در عرصه های فرهنگی و اجتماعی  باید کاری انقلابی را انجام دهد. باید به تصفیه فرهنگی و اجتماعی جامعه و به پالایش فکر و اندیشه ای که در جامعه وجود دارد بپردازد چرا که اصلاح را در این مسیر می دید.

غفاری گفت: دردشناسی، تعهد و مسئولیتی که باید درعالمان اجتماعی و دانشمندان و اساتید دانشگاه ها وجود داشته باشند، در مرحوم دکتر شریعتی وجود داشت. در واقع وی با ذهنی باز و خلاق و با لحاظ کردن آنچه در سنت جامعه و فرهنگ دینی و ملی ما وجود داشت، توانست مهم ترین مسائل جامعه ما را در دستور کار خود قرار دهد و در این زمینه از موفق ترین روشنفکران ما بود.

وی افزود: نکته دیگری که دکتر شریعتی را از منظر جامعه شناسی برای ما مهم می سازد این است که امروز وقتی از مفهوم جامعه شناس مردم مدار صحبت می شود، که در دنیا از نکات کلیدی در حوزه جامعه شناسی است، باز می بینیم که در میان عالمان اجتماعی گذشته ما دکتر شریعتی بیش از هر جامعه شناس دیگری این خصلت مردم مدار بودن را داشت چرا که درد و رنج و دغدغه مردم را از حیث معرفتی همواره مد نظر قرار می داد و تمام سعی و تلاش خود را به کار می بست تا آنجایی که بتواند برای این دغدغه ها و دردها راه حل بجوید و ما را به تامل وا بدارد.

معاون فرهنگی وزیر علوم همچنین گفت: یکی از جنبه های دیگری که دکتر شریعتی می تواند امروز برای ما سرمشق باشد این است که او انسان ها را وادار به تفکر می کرد و جسارت می داد که به آنچه می رسند، بیان کنند و با دیگران در میان بگذارند که می دانیم این کار، کار آسانی نیست.

وی در ادامه گفت: امروز اگر ما درباره یأس و نیز در حوزه هویت و بیگانگی بحث هایی مطرح می کنیم، شریعتی چند دهه قبل این مسائل را به عنوان مسائل کلیدی نسل جوان و جامعه ما تشخیص داد و به ما آموخت که چگونه  به سراغ مواردی برویم، که می توانند هویت ما را بازآفرینی کنند و برای غنای هویت ملی و دینی مان به ما کمک کنند؟ به همین دلایل است که ما همچنان محتاج بازخوانی و نقد و بررسی آثار دکتر شریعتی هستیم و باید فراتر از اینکه در سالروز تولد یا وفات ایشان ، نگاه و اندیشه دکتر شریعتی را مد نظر قرار دهیم. چرا که همچنان ما می توانیم در آثار و نوشته های دکتر شریعتی شریعتی به تازه های بهتر و بیشتری دست پیدا کنیم.

*    *    *

سید جواد حسینی معاون سابق سیاسی استاندار خراسان رضوی نیز سخنرانی خود پیرامون شریعتی را با یک سئوال آغاز کرد و پرسید: در بین اندیشمندان قرون معاصر و همزمان  با دکتر شریعتی که حتی مبارزه سیاسی هم کرده اند، چرا کسی به اندازه شریعتی منبع و منشأ مباحث و مجادلات و  تکفیر ها نشد؟ قطعا این به خاطر تأثیرگذاری شریعتی است. زیرا هر اندازه افراد در طول تاریخ در عرصه های تحولات اجتماعی، اندیشه و ایدئولوژی و جهان بینی جامعه تأثیرگذار تر بوده اند به همان میزان پیرامون گفته ها و اندیشه های آن ها اختلاف نظر هم بیشتر بوده است.

وی افزود: در واقع اگر ما بخواهیم در تاریخ ایران یک انسان دانشگاهی مبارز انقلابی روشن اندیش بیابیم که بر جامعه از لحاظ تحول آفرینی و جریان سازی فرهنگی، بیشترین تاثیر را داشته باشد، تردید نداشته باشید که او شریعتی است.

وی با بیان اینکه، آثار شریعتی نیز خودشان منشا بعضی اختلافات و اظهار نظر های مختلف پیرامون دکتر شریعتی شده اند، افزود: مجموعه آثار دکتر شریعتی معمولا بنا به جهات مختلفی از فرمت های معمول و متعارف دانشگاهی خارج است. شما سخنرانی و اندیشه ای از او نمی خوانید که خیلی در قالب نوشته ها و آثار استادان باشد بلکه درد و احساس و موجی از یک تعهد، حرکت و آفرینش در آثار شریعتی مشاهده می شود. دردمندی و زبان دو مولفه تاثیرگذاری اندیشه هاست. دکتر شریعتی می گوید هر وقت میخواهم پشت میکروفون قرار بگیرم احساس می کنم خیلی چیزها را باید گفت.او احساس می کندکه ضرورتا باید بعضی آگاهی ها را به جوانان و مخاطبان خود بدهد بنابراین با عجله و تراکم مطالب زیادی را در هر سخنرانی انتقال بدهد. خود این موضوع فرصت اندیشگی کلاسیک و منظم را از او می گیرد.

وی اظهار داشت: همچنین شریعتی خودش در جایی گفته است که هر بار هنگام سخنرانی ها گمانش این بود که این آخرین جلسه ای است که می تواند از فرصت میکروفون استفاده کند و حرفی بزند و همین مسئله فرصت اندیشگی متودلوژی را از او می گرفت و باعث می شد آثارش از قالب متعارف دانشگاهی خارج شود.

سید جواد حسینی سپس گفت: آثار دکتر شریعتی چند دسته اند. یک دسته آثاری هستند که در زمان حیات خودش تدوین شده و به زیور چاپ آراسته شدند. طبیعی است که این ها منظم تر و دارای اسلوب مناسب تری هستند. اما این دسته از آثار او بسیار محدود است. یک دسته دیگر آثاری هستند که اصلا تدوین نشده و منتشر نشده اند. مانند بعضی از نامه ها و اشعاری که سروده و اندیشه اش در آن ها بیان شده است. بعضی دیگر از آثار دکتر شریعتی هم هستند که توسط دیگران تدوین و منتشر شده اند. اتفاقا این دسته بیشترین هستند و چون اندیشمندان و محققان متعددی بر اساس علاقه و معیار خویش به سراغ این نوشته های دکتر شریعتی رفته اند و خود این موضوع بر دامنه تکثر پیرامون اندیشه های شریعتی افزوده است.

وی سپس گفت: سئوال دیگری که درباره شریعتی مطرح می شود، درباره جایگاهی است که او در حرکتش و اندیشه ها و مبارزاتش دنبال می کند. بسیار دیده ایم که عده ای دکتر شریعتی را طوری مورد انتقاد قرار می دهند که چرا او یک فیلسوف برجسته اسلامی نبوده و گاهی مورد انتقاد است که چرا یک فقیه جامع الشرایط مجتهد نیست؟ در حالی که خود او مطلقا چنین ادعایی ندارد.

سید جواد حسینی سپس با بیان اینکه فلسفه کاری و اندیشه ورزی دکتر شریعتی را در دو محور آسیب شناسی و بازآفرینی هویت فرهنگی ایرانی و اسلامی می توان مورد بررسی قرار داد، گفت: کار اصلی جامعه شناسی دکتر شریعتی به عنوان یک جامعه شناس تاریخی ادیان، آسیب شناسی نهاد دین در جامعه بود. و از همین منظر وقتی به اقشار جامعه، نگاه می کند آسیب های آنان را می گوید. به دانشگاه، روحانیت، به اقتصاد، جامعه و انسان و ... وقتی می پردازد، با نگاه آسیب شناسی است و حتی در کتاب نیایش، آسیب شناسی کاملا هویداست. در واقع او کار اصلیش جامعه شناسی بود که فلسفه و نظارت خود را بر نهاد دین متمرکز کرده بود و به نهاد دین اینگونه می نگریست که اگرچه نهاد دین باید پویایی، حرکت، زندگی، جوشش و جریان سازی ایجاد کند، اما چه شده که چنین نمی کند؟

وی سپس اظهار داشت: با همین نگاه است که شریعتی نهاد حکومت را هم به سختی مورد انتقاد قرار می دهد. با روحیه انقلابی گری. حتی به آسیب شناسی زن هم می پردازد. زن متحجر سنتی که از آن تحت عنوان زن اُمُلیسم نام می برد و زن غرب زده و تجددگرا که از او به عنوان فوکولیسم نام می برد و در نهایت راهی به نام زندگی فاطمه در فاطمه فاطمه است را ارائه می دهد.

حسینی سپس گفت: بنابراین دکتر شریعتی یک آسیب شناس است. خود آسیب شناسی تعرض و انتقاد را برای آسیب شناس بر می انگیزد. حکومت ها به همین دلیل با جامعه شناس ها سر سازگاری ندارند. اکثر جامعه شناسان برجسته دنیا بخش اعظمی از زندگیشان در زندان و تبعید سپری شده در حالی که روانشناسان اینطور نیستند.

وی تصریح کرد: البته دکتر شریعتی فقط آسیب شناسی نمی کرد. او در کنار آسیب شناسی مهمترین مولفه اندیشه اش بازآفرینی هویت فرهنگی ایرانی و اسلامی بود. به همین دلیل او از درد از خود بیگانگی رنج می برد. او خودباختگی و کاهش عزت نفس و عدم باورهای تاریخی و انسانی و مکتبی را به جامعه گوشزد می کند.

حسینی در بخش دیگری از سخنرانی خود با اشاره به سه مفهوم شناسی از زور در نگاه دکتر شریعتی، گفت: زور در نگاه دکتر شریعتی سه قالب فیزیکی، ساختاری و نمادین دارد که قالب فیزیکی همان زندان و شلاق است، قالب ساختاری آن وقت است که به واسطه قانون حق عده ای را پایمال کنند و قالب نمادین هنگامی است که طوری به افراد ظلم و ستم شود که خودشان این ستم را حس نکنند و معمولا این زور نمادین از طریق اموزش و پرورش، و از طریق رسانه های جمعی بر مردم ارائه می شود. و در این دوره زور نمادین اعمال می شود که از آن شکل های دیگر، دردناک تر است و لذا در مذهب علیه مذهب از این زور نمادین صحبت می کند.

وی افزود: شریعتی معتقد است ما باید به هویت فرهنگی مان برگردیم. و برای برگرشتن باید از تقلیل گرایی هویتی پرهیز کنیم. ما قبل از انقلاب عناصر فرهنگی ملی را برجسته می کردیم و عناصر فرهنگی دینی را به حاشیه راندیم که تقلیل گرایی فرهنگی بود. بعد از انقلاب هم در ابتدا عناصر دینی را برجسته کردیم و عناصر ملی را به حاشیه راندیم که باز هم تقلیل گرایی فرهنگی بود. اما او بر دو عنصر ملی و مذهبی برای هویت فرهنگی مان تأکید می کند. او برای این هویت تنها بازگشت به خویشتن و کدام خویشتن و از کجا آغاز کنیم را مطرح می کند.

حسینی در پایان گفت: ما به شریعتی و اندیشه هایش و شریعتی ها سخت محتاجیم تا بتوانیم فرهنگ سازی، جامعه آفرینی ، جریان سازی و هویت ترکیبی فرهنگی خود را استقرار بخشیم و اشاعه دهیم.

*    *    *

گفتنی است، در کنار سخنرانی معاون وزیر و دکتر سید جواد حسینی معاون سابق سیاسی استانداری خراسان رضوی برنامه های دیگری نظیر مداحی، قرائت شعر و متن ادبی از دیگر بخش های این مراسم بود.

*   *   *

در حاشیه:

عده ای از حاضران مراسم نسبت به عملکرد برخی شخصیت ها، نمایندگان و مسئولان غرب خراسان در ارتباط با دکتر شریعتی، انتقاداتی داشتند. به طور مثال عده ای معتقد بودند سال گذشته با تاکید و توجه خاصی که از سوی حسین مقصودی یکی از نمایندگان سبزوار نسبت به برگزاری مراسم بیست و نهم خرداد در مزینان شده بود، جو تبلیغاتی گسترده ای به راه افتاده و باعث جمع شدن جمعیت بیشتری شده بود، اما امسال از سوی او هیچ توجهی به مراسم سالگرد دکتر شریعتی نشد که این نشان دهنده تبلیغاتی و غیر عمیق بودن اقدامات برخی مسئولین و نمایندگان و شخصیت های سیاسی است.

حضور سیدجواد حسینی نیز که یکی از سخنرانان مراسم بیست و نه خرداد در مزینان بود، از نظر برخی تحلیل گران فضای سیاسی و اجتماعی غرب خراسان معنادار بود. چرا که این عده از تحلیل گران معتقد بودند وی سال های گذشته که سمت معاون سیاسی استاندار خراسان رضوی و قبل از آن که مدیر کل آموزش و پرورش خراسان رضوی بود و در واقع از  قدرت قانونی برخوردار بود، اقدام موثری در راستای تجلیل از شخصیت دکتر شریعتی و بزرگداشت روز وفات یا تولد او انجام نداده بود و امسال که هیچ سمت قانونی ندارد و زمزمه های کاندیداتوری او برای انتخابات مجلس یازدهم در سال آینده به گوش می رسد، حضورش در چنین مراسمی ممکن است خالی از جنبه های تبلیغاتی نباشد.

در انتهای این مراسم و قبل از خروج میهمانان اعلام شد که  تابلوهای پرتره دکتر شریعتی که توسط یکی از اهالی مزینان نقاشی شده بود و ... در محل ورودی حسینیه به فروش گذاشته شده است و میهمانان می توانند برای حمایت از هنر این شهروند مزینانی اقدام به خرید تابلوها کنند. چنین حرکتی نشان دهنده ظرفیت های مستقیم و غیر مستقیم برپایی برنامه هایی از این نوع است که اگر با خلاقیت و استمرار همراه شود، می تواند به شکوفایی استعدادها و شکل گرفتن چرخه های مثبت اقتصادی در شهر و روستای محل برگزاری منجر شود.

*   *   *

یک پیشنهاد:

  اگرچه باید همت مزینانی ها را در برپایی همه ساله این مراسم مردمی ستود، اما از آنجایی که شریعتی خود معلمی با هوش و با فراست بود و از روش های موثری برای رساندن پیام خود به مخاطبانش استفاده می کرد، به نظر می رسد در مراسم سالانه بزرگداشت او نیز می توان خلاقیت بیشتری در چیدمان برنامه ها به خرج داد تا در مراسمی که بیشتر جنبه ی عمومی دارد و مخاطبانی از همه اقشار اعم از روستاییان تا دانشگاهیان در آن حضور و مشارکت می یابند، بتوان جذابیت بیشتری را برای همه میهمانان به وجود آورد. به طور مثال می توان با اجرای برخی برنامه های هنری و فرهنگی متعددی نظیر تئاتر و سرود برگرفته از اندیشه ها و نظریات شریعتی، اجرای مسابقاتی با محوریت آثار شریعتی، حرکات نمادین کتابخوانی، تورهای بازدید از اماکن تاریخی و گردشگری مزینان خصوصا کویر الهام بخش و مورد علاقه شریعتی و ... به اثرگذاری این مراسم سالانه افزود.

عکس از محمد حشمتی